Literatura w trosce o losy ojczyzny
W środkowej fazie oświecenia, dobie najbardziej intensywnych reform, a także w okresie Sejmu Wielkiego, powstało wiele utworów literackich wspierających dzieło reform.
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego (1776 r.) ukazują obraz życia przeciętnego szlachcica, wychowanego w typowym sarmackim dworze, czyli rodzinie hołdującej zacofaniu, przesądom i prostackim rozrywkom, wśród nich, oczywiście, pijaństwu, lekceważącej naukę. Pod wpływem doświadczeń – jego nazwisko jest znaczące! – bohater uświadamia sobie jednak szkodliwość takiego wychowania. Przede wszystkim dzięki pobytowi na utopijnej wyspie Nipu i poznaniu panujących na niej zasad powszechnej wspólnoty i równości – zmienia styl życia i próbuje włączyć się w dzieło naprawy ojczyzny. Wprawdzie nie w pełni mu się to udaje, lecz zaczyna spoglądać na otaczającą go rzeczywistość z obywatelską troską.
- Chudy literat Adama Naruszewicza to satyra ukazująca zacofanie i prymitywizm szlachty niedbającej o poszerzenie swych horyzontów myślowych, czerpiącej wiedzę o świecie z kalendarzy i podobnych im, szerzących zabobony, wydawnictw.
- Satyry Ignacego Krasickiego podobnie krytykują szkodliwe obyczaje szlachty, piętnują pijaństwo, życie ponad stan, rozrzutność – te elementy tradycji, które mają zgubny wpływ na życie narodu.
- Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza przedstawia dwa światy. Konserwatywny świat obrońców sarmatyzmu, którego przedstawiciele, starosta Gadulski i jego żona, powołując się na tradycję rzekomo dobrą dla całego narodu, w rzeczywistości realizują swoje egoistyczne cele, oraz świat szlachty postępowej, reprezentowany przez rodzinę Podkomorzego, która także od tradycji nie stroni, lecz potrafi swe prywatne interesy podporządkować temu, co dobre dla całego narodu.
Ten ostatni utwór dobrze ilustruje zmianę stosunku twórców oświecenia do sarmatyzmu. Dostarcza też przykładu na to, że znajdywali oni, szczególnie w schyłkowej fazie epoki, pozytywne aspekty sarmackiej tradycji. W dobie utraty niepodległości znów zaczęto sarmatyzm gloryfikować, utożsamiając go z odchodzącą w przeszłość tradycją narodową. Przykładu dostarczają Franciszka Karpińskiego Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, w których poeta boleje nad upadkiem Polski i przypomina niegdysiejszą jej wielkość i chwałę w iście sarmackim stylu.Pozytywne wartości sarmatyzmu, utożsamiane często z wyidealizowaną narodową przeszłością, będą potem niejednokrotnie eksponowane przez pisarzy dziewiętnastowiecznych, korzystających w tym zakresie z doświadczeń swych oświeconych poprzedników. Można bowiem śmiało stwierdzić, że stosunek twórców oświeceniowych do sarmatyzmu uległ bardzo wyraźnej ewolucji – od całkowitego potępienia i chęci wyrugowania go ze świadomości narodowej Polaków do zaakceptowania i uznania jako ważnego elementu narodowej tradycji, niejednokrotnie utożsamianego z patriotyzmem.
Zobacz:
Dokonaj podsumowania reformatorskich dokonań polskiego oświecenia
Jakie pouczenia zamieszcza Adam Naruszewicz w satyrze pt. Chudy literat?
Wymień i scharakteryzuj twórczość pisarzy doby Sejmu Wielkiego
Dokonaj podsumowania reformatorskich dokonań polskiego oświecenia
Jakie znaczenie w epoce odrodzenia miał rozwój publicystyki? Jakich znasz jej przedstawicieli?