Kieruje uwagę mówiącego na kształt państwa, konieczne reformy, krytykę istniejących stosunków społecznych czy wad rządzących. Szukamy koncepcji napraw – bardziej niż scen miłości do kraju czy walki o jego wolność. Przy temacie ojczyzny mówi się o bohaterach i tragediach historycznych, przy państwie – o reformatorach i dokumentach.

Powtórka terminów

  • Państwo – definiowane jest jako organizacja polityczna, w skład której wchodzi ogół społeczeństwa zamieszkującego dane, określone terytorium, posiada organ rządzący i wewnętrzną organizację. Np. państwo konstytucyjne posiada rządy oparte na ustalonej konstytucji. Państwo mieści się w granicach administracyjnych, ma swoją odrębność i włas­ną nazwę.
  • Ojczyzna – to termin o nieco innym, bardziej emocjonalnym znaczeniu. Oznacza kraj, w którym ktoś się urodził i z którym jest związany ­uczuciowo, więzią narodową. Jest to więc słowo uświęcone, wzniosłe. Tu padnie uwaga ortograficzna: w zasadzie ojczyzna jako rzeczownik pospolity piszemy małą literą. Można jednak – dla podkreślenia szacunku lub osobistego uczucia – założyć sobie pisownię wielką literą, wówczas jednak należy konsekwentnie trzymać się tego w całej pracy.
  • Naród – to jeszcze inne pojęcie. Naród może istnieć bez państwa – odwrotnie nie. Gdy państwo przestaje istnieć politycznie (np. rozbiory), naród trwa nadal, bo jest to wspólnota ludzi, którą łączą: dzieje historyczne, kultura, język, terytorium i świadomość jedności narodowej.

 

Powtórka według chronologii epok

Renesans

– to silne państwo polskie ostatnich Jagiellonów, będące u szczytu swej potęgi – nasz złoty wiek. Ale… i wówczas zaczyna się też parada krytycznych lub pouczających głosów patriotycznych.
Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski, Piotr Skarga. Oto „klasyczny” zestaw autorów renesansowych, którzy mieli coś do powiedzenia o państwie, o nich ­wiedzieć i napisać trzeba.

  • Piotr Skarga – najsłynniejszy kaznodzieja w naszej historii, jezuita, wśród wielu kazań pozostawił Kazania sejmowe – głoszone na mszach rozpoczynających obrady sejmu. Piotr Skarga głosił kazania pełne emocji i troski o kraj, wymieniał 6 chorób Rzeczypospolitej (chciwość i prywata, niezgody, herezje, słabość króla, złe prawo, grzechy i złości jawne).

Wiek XVII – barok

Wiek zszarpany wojnami, wiek filozofii metafizycznej, rozwój sarmatyzmu. Inaczej: powstanie kozackie, potop szwedzki, wojna z Turcją, religijność przechodząca w dewocję, postrzeganie człowieka jako kruchej trzciny. Także rozrost szlacheckich dworków, utrwalanie mitu szlachcica na zagrodzie i złotej wolności szlacheckiej. Oto na tym tle problem państwa bynajmniej nie zanikł.

  • Wacław Potocki – to pierwszy chyba w literaturze barokowej patriota, pomstujący na prywatę i wady szlachty, piętnujący nietolerancję (sam arianin), wołający o miłość ojczyzny. Krótkie wiersze, zebrane w Ogród, ale nie plewiony to choćby: Nierządem Polska stoi, Pospolite ruszenie, Zbytki polskie. Przedstawia Potocki szlachtę jako gnuśną, leniwą, rozpitą – na głos do boju po prostu zaspaną, myślącą tylko o własnych dobrach. Wyraźnie mamy do czynienia z postawą obywatelską i z troską o państwo.

Oświecenie

Pamiętajmy, że jest to epoka stanisławowska (rozkwit kultury i sztuki), Sejmu Wielkiego, Konstytucji 3 maja… Kończy się rozbiorami i jest ostatnią przed niewolą epoką, w której istnieje państwo polskie – podmiot reform, naprawy, postaw obywatelskich.

Literatura doby przedrozbiorowej ujmuje temat w różny sposób:

  • daje bezpośrednie pouczenia i propozycje reform;
  • obrazuje negatywne strony swojej współczes­ności;
  • prezentuje wzory (Antenor) i antywzorce postępowania.
  • Stanisław Konarski – pijar, autor O skutecznym rad sposobie, reformator oświaty, wielki wróg liberum veto. To na jego cześć król Stanisław August ustanowił medal z napisem „Sapere auso” – temu, co ośmielił się być mądry. Przysiągł, że będzie ratował ojczyznę i głosił: „Ojczyzna nic nam nie jest winna: ona – pani, my – jej więźnie, jej sługi, jej obowiązani”. Oto wzór postawy obywatela, który dla siebie żadnych dóbr nie pragnął (trzykrotnie nie przyjął biskupstwa), lecz poświęcił życie ojczyźnie.
  • Adam Naruszewicz – autor Chudego literata ubolewający nad nieuctwem i ciemnotą społeczeństwa, redaktor pisma Zabawy przyjemne i pożyteczne, w którym nawoływał do posłuszeństwa królowi. Był Naruszewicz gorącym patriotą i „obrońcą biednych” – wspierał ubogich i wsławił się miłosierdziem.
  • Ignacy Krasicki – nie był mężem stanu i nie chciał czynnie mieszać się do polityki. Za to orężem jego była literatura, był bacznym obserwatorem i patriotyzm swój wypowiedział piórem. Wołał o oświatę – echo znajdujemy w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach. Za wielką wartość uznawał kulturę i religijność, ale wołał też o reformę Kościoła – Monachomachia. W Satyrach wykpiwał wady szlacheckie: pijaństwo, kosmopolityzm, chciwość, nierząd, rozpustę i krnąbrność, które są zgubą kraju. W słynnej satyrze Do króla ironicznie piętnuje antyprzykład obywatela polskiego – ciemnego i pysznego Sarmaty, a chwali króla Stanisława Augusta. Do historii przeszła poetycka Apostrofa do miłości ojczyzny, która zaczyna się od słów:
    Święta miłości kochanej ojczyzny!
    Czują cię tylko umysły poczciwe
    Dla ciebie zjadłe smakują trucizny
    Dla ciebie więzy, pęta nie zelżywe.
  • Stanisław Staszic zwany patriarchą demokracji polskiej – to postać ważna w rozprawie o postawach obywatelskich. Jego pisma obfitują w filozoficzne rozważania nad państwem i społeczeństwem – „społeczność jest jedną moralną istnością, której członkami są obywatele” – twierdził. Najważniejsze dzieła Staszica: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego i Przestrogi dla Polski ukazały się podczas obrad Sejmu Wielkiego. Staszic definiował państwo, twierdził, iż potrzebny jest mu rząd, że sensem państwa jest zapewnienie społeczeństwu warunków powszechnego szczęścia, a tu konieczne są: edukacja obywateli, potęga i sprawiedliwość, także potężna i stała armia. Wołał także o dziedziczny tron. Są to, jak widać, postulaty konkretne. Powiedział później Świętochowski o Staszicu: „Czym dla upadłej, zaprzedanej i zawojowanej Grecji był Demostenes, tym dla gubiącej się i gubionej Polski – Staszic”.
  • Hugo Kołłątaj – autor Do Stanisława Małachowskiego… Anonima listów kilka, ­następny polski mąż stanu, twórca Kuźnicy Kołłątajowskiej i współtwórca Konstytucji 3 maja. Pisma Kołłątaja uważa się za ukoronowanie literatury politycznej niepodległej Polski. Wierzył w rolę oświaty, zajmował się polityką i historią, etyką, żywo interesował się życiem ludu wiejskiego ówczesnej Polski. Słynne swoje dzieło do Małachowskiego – ówczesnego marszałka sejmowego – kieruje Kołłątaj do całego sejmu, proponując reformę ratującą ojczyznę znad przepaści. Wylicza „hańby polskie”: brak rządu, słabość władzy królewskiej, niesprawiedliwość praw. Znów jest to więc wołanie o sprawiedliwość, potęgę, sejm gotowy, dziedziczny tron i zniesienie liberum veto. Idzie za tym zrównanie praw mieszczan, a nawet zniesienie poddaństwa chłopów. Sam nazwał swoją reformę – „łagodną rewolucją”.
  • Julian Ursyn Niemcewicz – dla nas przede wszystkim twórca politycznej komedii pt. Powrót posła, lecz słynne są też jego Śpiewy historyczne i Pamiętniki czasów moich. Był gorącym patriotą, był posłem na Sejm Czteroletni, wrogiem Moskwy, redaktorem „Gazety Narodowej i Obcej”. Walczył u boku Kościuszki w powstaniu, potem więziony był w twierdzy w Petersburgu. Czynnik polityczny przyświecał większości jego dzieł i może dlatego Powrót posła jest tak dydaktyczny, napisany dla celów sejmu, jest bardziej broszurą agitacyjną, pamfletem politycznym niż dziełem literackim. Pozytywne postacie komedii głoszą poglądy stronnictwa patriotycznego, a negatywne, ośmieszone to przedstawiciele konserwatywnych, staroszlacheckich Sarmatów.

Zapamiętaj!
Oświecenie to właśnie próby budowania państwa, organizowania poszczególnych jego dziedzin: rządu, finansów, kultury, oświaty. Wówczas ­zaczęła działać KEN, powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, szkoły: ­Collegium Nobilium, Szkoła Rycers­ka, powstał Teatr Narodowy, rozwijała się prasa, odbywały się obiady czwartkowe… Wszystkie te inicjatywy świadczą o próbach ukształtowania nowoczesnego państwa.

Romantyzm

Rozprawa o państwie jest specyficznym nurtem w wielkiej grupie romantycznej tematyki „ojczyzna”. W romantyzmie wypowiedzi o państwie i narodzie polskim miały miejsce i wagę.

Przypomnijmy:

  • koncepcja mesjanizmu narodowego Adama Mickiewicza zawierająca się w słynnym haśle „Polska Chrystusem narodów”, kreująca Polskę na naród wybrany, interpretująca dzieje kraju (zabory) jako męczeństwo zbawiciela, który przyniesie wolność innym narodom.
  • Juliusz Słowacki widział Polskę jako „Winkelrieda narodów” (Kordian), co też jest odmianą mesjanizmu, odwołuje się wszakże nie do Chrystusa, lecz do historycznego bohatera, przez co koncepcja zyskuje mniej mistyczny, a bardziej historyczny wymiar. Poetyckim głosem w tej sprawie możemy nazwać słynną apostrofę końcową z Grobu Agamemnona.
  • Zygmunt Krasiński – jest zwolennikiem prowidencjalizmu – czyli widzenia biegu historii jako wyniku wyroków Boskich, bez większej możliwości wpływu ze strony ludzi. Tak też widział przyszłość Polski – iż zbawiona będzie przez Boże wyroki, a walki zbrojnej obawiał się, gdyż kojarzył ją z działalnością rewolucyjną. Państwo polskie było w jego mniemaniu wspólnotą kraju – języka i tradycji, lecz utożsamiał ojczyznę i cnoty obywatelskie ze stanem szlacheckim i arystokracją.

Pozytywizm

Po klęsce powstania styczniowego zmieniły się nieco zapatrywania na metody odzyskania niepodległego państwa. Nie znaczy to, że zaniechano starań o ojczyznę, analizy jej „chorób”, przyczyn niewoli i marzeń o wskrzeszeniu. Pozytywizm jawi nam się jako epoka praktyczniejsza, która w miejsce wzniosłego bohaterstwa i romantycznych zrywów wprowadza pracę, oświatę, miłość do ziemi jako trwały symbol kraju.

I tak przywołać można:

  • Organicyzm – czyli koncepcję porównania państwa do żywego organizmu, zaś jej klas społecznych do części tegoż organizmu. W konsekwencji – gdy którakolwiek część jest chora – chory jest cały organizm i należy leczyć każdy organ – czy to sfery wyższe skostniałe w konserwatyzmie czy zaniedbane klasy ubogie. Głosili organicyzm czołowi pisarze pozytywizmu, a praca organiczna i praca u podstaw stały się legalnymi metodami walki o państwo.
  • Karol Liebelt pisał, żeby „połączonymi siłami przez pracę, naukę i oszczędność podnieść upadający dobrobyt (…), a przezeń wzmocnić zagrożoną narodowość” (1841).
  • W ślad za tymi postulatami szła idea pracy u podstaw – czyli walka o oświatę wsi, pozyskanie chłopstwa i przygotowanie go do udziału w przyszłym rządzeniu państwem.

Młoda Polska

W kontekście motywu PAŃSTWO Młoda Polska to przede wszystkim Stanisław Wyspiański i Stefan Żeromski.

  • W przypadku Stanisława Wyspiańskiego siłą rzeczy przychodzi na myśl Wesele i choć nie jest to bezpośrednio lektura o państwie, to jest to wielki dramat narodowy, który ocenia stan klas społecznych i pyta o ich przydatność do walki o kraj, o ich kondycję – przygotowanie do rządzenia państwem. Przywołuje też mity przeszłości i definiuje polskość w najbardziej liryczny sposób: serce – „a to Polska właśnie”.
  • Stefan Żeromski w swojej prozie kontynuuje myśl pozytywistów, chociaż i wiele motywów romantycznych można znaleźć w jego powieściach. Ludzie bezdomni – to misja Judyma, a jego dzieło nie jest niczym innym jak pracą u podstaw, tak zresztą jak posłannictwo Siłaczki.

XX wiek

Zmiana sytuacji politycznej zmienia literaturę o państwie polskim. Państwo znowu istnieje – od 1918 roku, po latach niewoli. Odpada więc temat, jak o nie walczyć, powraca zaś: jak je budować i reformować? Jakie powinny być postawy obywatelskie? Jakie niedoskonałości ujawniły się natychmiast u progu niepodległości?

Dwudziestolecie międzywojenne

Manifest „antyromantyczny” to przekorne stanowisko młodych poetów Polski niepodległej, którzy postanowili położyć kres patriotycznej problematyce w literaturze. Twierdzili, że nastąpił przesyt romantycznych wzniosłych póz, martyrologii i żałoby narodowej.
Ale jest u zarania wolności i taka postawa: „skończyła się era walki, witaj ero pracy”. Autorem zaś owej „liryki państwotwórczej”, bo głoszącej wręcz utopijną wizję młodego państwa, w którym panuje pełna harmonia pracy, był Tadeusz Peiper. Pisze:

Była niegdyś od morza do morza
dziś musi być od dłoni do dłoni.

Powieści dwudziestolecia

  • Pierwsza to Generał Barcz Juliusza Kadena-Bandrowskiego. Warto wspomnieć o niej, choć nie należy do lektur. Ale w niej pojawiają się przecież rozterki dotyczące definicji, kształtu młodego państwa i słynne słowa o „radości z odzyskanego śmietnika”, a w konsekwencji… konieczność posprzątania. Ideał „racji stanu” – z drugiej strony sprawiedliwość, represje a wolności jednostki – wszystko to jest w powieści Kadena-Bandrowskiego, obok przecież sylwetki wodza narodu, bo jest to też powieść o władzy.
  • Drugą jest Przedwiośnie Stefana Żeromskiego. To w tej powieści znalazła się przecież wizja szklanych domów i rozczarowanie faktem, iż wizja to bardzo krucha i niespełniona. To tutaj, po epizodzie roku 1920, dokonuje pisarz prezentacji różnych polskich postaw i środowisk, tutaj też padają słowa o „Polsce złożonej z trzech połówek” i dyskusja – jaka ma ta Polska być. Polską Gajowca, Lulka czy jeszcze zupeł­nie czymś innym.

Po II wojnie światowej

Państwo powstałe po roku 1945 było bardzo określone politycznie – do roku 1989 funkcjonuje wszak rzeczywistość PRL-owska, później następuje tworzenie III Rzeczypospolitej. Na pewno można zauważyć ­następujące zjawiska:

  • Niepokój powojenny i rozrachunki z przedwojenną Polską. Pytania o kształt powojennej Polski – jeszcze bardziej o miejsce w niej wojennej młodzieży, wywodzącej się ­przecież z różnych politycznych gniazd. Na miejscu będzie tu przywołanie Jerzego Andrzejewskiego – Popiół i diament, Tadeusza Brezy – Mury Jerycha czy rozliczeniowe Jezioro Bodeńskie Stanisława Dygata.
  • Zjawisko socrealizmu. Jakkolwiek byśmy go dziś wyśmiewali, to przecież literatura socrealistyczna uparcie, schematycznie kreśliła wizję utopijnego państwa szczęścia: władza w rękach prawego ludu miast i wsi, podział na dobrych ideowców, którzy zwyciężają złych, imperialistycznych wrogów ustroju. Zdolni do skrajnych poświęceń dla odbudowy kraju, szczęśliwi w świecie hut i fabryk, w jednolitym, kolektywnym biciu serc. Nigdy niespełniona, nieprawdziwa wizja takiego państwa wypełnia powieści, takie jak Zalews­kiego ­Traktory zdobędą wiosnę, Kowalewskiego Kampania znaczy walka, ­Konwickiego Przy budowie.
  • Po odwilży – w końcówce lat 50. i w latach 60. warte uwagi jest zjawis­ko powieści historycznych, w których zakamuflowane zostały wypowiedzi współczesnych, jak najbardziej politycznych i dotyczących państwa polskiego. Ciemności kryją ziemię Jerzego Andrzejewskiego czy Pojedynek Jana Józefa Szczepańskiego są takimi utworami i były odczytywane w kontekście współczesności. Możemy do tego typu „głosów zakonspirowanych” zaliczyć późniejszą Mszę za miasto Arras Andrzeja Szczypiorskiego czy nawet Cesarza Ryszarda Kapuścińskiego.
  • Literatura „drugiego obiegu”. Tu za to padały słowa ostrej krytyki socjalistycznego państwa, jego zafałszowań, obłudy, absurdów i groźby. Pozycje były nielegalnie drukowane i rozprowadzane, oczywiście, tym bardziej poczytne. Tadeusza Konwickiego Kompleks polski, Mała apokalipsa są reprezentatywne dla tego nurtu lat 70.
  • Nowa Fala w poezji lat 70. Poetycki głos w sprawie państwa, protest przeciwko fałszowi języka propagandy, przeciw schematycznemu światu, obrazy zduszonego społeczeństwa masą biurokracji – to wiersze Stanisława Barańczaka, Jerzego Kornhausera i luźno związanej z nurtem Ewy Lipskiej.
  • Lata 80. i zjawisko Solidarności stały się kolejnym impulsem dla polityczno-państwowej literatury. Tadeusz Konwicki napisał Rzekę podziemną, podziemne ptaki. Nasilił się także ruch w zakonspirowanym drugim obiegu. Kres tej „dwunurtowości” przyniósł rok 1989, zniesienie cenzury i legalizację literatury „źle obecnej w szkole”.

Najważniejsze utwory

Uwaga
O państwie powiedz…
… że może być pojmowane jako wielki zbiorowy obowiązek. Jest wtedy domem swoich obywateli. Ale istotna też jest inna wizja: państwo policyjne, totalitarne, w którym cały system skierowany jest przeciw wolności jednostki. Takie państwo też jest przedmiotem krytyki i tematem literatury.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Polska i Polacy – naród, tożsamość narodowa

Ojczyzna – motyw literacki

Ojczyzna – motyw literacki (według chronologii epok)