Polska i Polacy – naród, tożsamość narodowa

Najważniejsze utwory

• Odprawa posłów greckich i Pieśń o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego,
• Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego,
• Mazurek Dąbrowskiego Józefa Wybickiego,
• Dziady Adama Mickiewicza, Kordian i Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego,
• Lalka Bolesława Prusa,
• Rota Marii Konopnickiej,
• Trylogia Henryka Sienkiewicza,
• Wesele Stanisława Wyspiańskiego,
• Przedwiośnie Stefana Żeromskiego,
• Skumbrie w tomacie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.

Karykatury i obrazy

W warszawskim Muzeum Karykatury można było kiedyś obejrzeć wystawę zatytułowaną Polaków portret przaśny. Zwyciężyła karykatura, na której autor ukazał typowe polskie małżeństwo wystylizowane starannie na Portret Arnolfinich van Eycka. Gruby pan z wąsikiem ubrany w szorty i koszulkę polo, w białych skarpetach i klapkach, z wdziękiem ujmuje dłoń małżonki (w papilotach, w widocznej ciąży, w seksownej koszulce i spodniach od dresu). W tle makatka z jeleniem, zdjęcie papieża, setki bibelotów, telewizor przykryty serwetką – transmisja koncertu Michała Wiśniewskiego. Tak wygląda w oczach rysownika świat wartości i estetyki przeciętnego Polaka.

Temat polskości wykorzystuje chętnie Edward Dwurnik (wernisaż zatytułowany wymownie Polacy żyją jak świnie). Współczesne życie naszych rodaków bezbłędnie ukazuje Marcin Maciejowski – upodobanie do „niemieckiej solidności”, sztampowość zachowań i reakcji, miłość do quasi–luksusu i niewrażliwość na zło i krzywdę innych ­ludzi. Wyczulony na szczegół, bezbłędnie oddaje nawet detale stroju – wzorki na tureckich sweterkach, paski i napisy na dresach. Częstą inspiracją dla niego są gazetowe historyjki – np. o tirówkach czy objawieniach pana Kazimierza.

Konkretne sformułowania tematu:

• Literatura XIX wieku jako strażniczka „narodowego pamiątek kościoła”.
  Stosunkowo wąskie zagadnienie, ale też i stosunkowo łatwe do omówienia. Tak jak określono to w temacie, zadania literatury postrzegali romantycy – cytat pochodzi z Konrada Wallenroda: O pieśni gminna, ty stoisz na straży/ Narodowego pamiątek kościoła”.

• Jacy jesteśmy – Polacy? Opracuj wypowiedź, poszukując przykładów w literaturze dwóch – trzech wybranych epok.
  Dwa powyższe tematy zadają pytanie o to, jacy są Polacy. Oczywiste, że nie padnie tu jednoznaczna odpowiedź i że przy odpowiedzi na tak ogólnie sformułowane pytanie nawet chyba jednoznaczna odpowiedź paść nie powinna.

Powtórka

Wielkie portrety narodu polskiego

Charakterystyka naszego narodu, która wyłania się z kart Wesela Stanisława Wyspiańskiego, nie jest optymistyczna – dramat zamyka taniec chocholi, symbol niemocy, bezradności, marazmu. Niezdolni do czynu, kłótliwi, wygodniccy, egoistyczni, bojaźliwi i leniwi – taki oto obraz naszych rodaków prezentuje Wyspiański, tłumacząc tym samym niezdolność do wielkich zrywów.

Ostre są też sądy Juliusza Słowackiego, który w Grobie Agamemnona zarzuca Polsce, że „pawiem narodów była i papugą”, a skończyła jako niewolnica. Ale ostatecznie pod „rubasznym czerepem” kryje się anielska dusza.

Mickiewicz z kolei narzeka na brak przeciętnych, lecz solidnych ludzi – każdy z nas jest olbrzymem, ale wszyscy razem jesteśmy tylko karłem.

Piętnowanie narodowych wad

Takich jak pijaństwo (satyra Ignacego Krasickiego pod takim tytułem), kłótliwość i nieustępliwość (absurdalny spór Cześnika i Rejenta w Zemście Aleksandra Fredry i nonsensowne kłótnie w Monachomachii Ignacego Krasickiego).

Przestrogi dla Polski

Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego i Kazania sejmowe Piotra Skargi – pozornie nic nie zapowiada jeszcze katastrofy, ale wielcy Polacy dostrzegają największe słabości swoich rodaków – prywatę, chciwość, brak współdziałania. Do statku porównuje także Polskę Ernest Bryll w wierszu Lekcja polskiego – Słowacki. Ojczyzna jest ukazana jako „bezzwrotny korab”– kiepskie dzieło cieśli – partacza.

Wspomnienia wspaniałej przeszłości i nadzieja na lepsze

To pisana ku pokrzepieniu serc Trylogia Henryka Sienkiewicza, w której nie brak wielkich, budujących czynów walecznych rycerzy – Wołodyjowskiego, Kmicica czy Skrzetuskiego.

Wyjątkowa rola narodu polskiego

• Mesjanizm – przekonanie, że Polska, tak jak Chrystus, odrodzi się, a jej cierpienie odkupi inne narody – Widzenie księdza Piotra (III cz. Dziadów Adama Mickiewicza) i Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza.

• Winkelriedyzm – Juliusz Słowacki z kolei przypisuje w Kordianie (monolog na Mont Blanc) Polsce inną rolę – jak średniowieczny bohater szwajcarski odda ona życie, by umożliwić innym walkę. Polska zniknie z mapy na stałe, za to inne narody (dzięki jej poświęceniu) odzyskają niepodległość.

Polacy jako waleczni rycerze i obrońcy polskości

Wielu autorów wskrzesza świetną przeszłość oręża polskiego – jak Henryk Sienkiewicz w Trylogii czy nawet Józef Wybicki, autor słów naszego hymnu pełnego entuzjazmu, dumy, przekonania o własnych możliwościach. Podobny klimat panuje w Rocie Marii Konopnickiej – Polacy to naród pełen niesamowitej dumy i godności, który z łatwością podniesie się z każdego upadku.

Sarmacka przeszłość

Tradycję sarmacką znamy np. z Pamiętników Jana Chryzostoma Paska. Choć autor przedstawia swoich panów braci i samego siebie jako cudownych kompanów, wesołych, pełnych kawalerskiej fantazji, niezastąpionych towarzyszy od kieliszka, my i tak widzimy wady – pieniactwo, brak ogłady, próżność, samouwielbienie (bez żadnych ku temu podstaw), agresję i skłonność do bójek, ciasne poglądy, ksenofobię.

Jako niereformowalnych, zadufanych i tępych, wykazujących niezrozumiałą obojętność na losy kraju ukazał typowych Sarmatów Julian Ursyn Niemcewicz w komedii politycznej Powrót posła. Przeciwstawił im Sarmatów oświeconych – wykształconych, aktywnych politycznie, myślących perspektywicznie.

Mimo licznych wad ta barwna formacja kulturowa znalazła swoich piewców – należy do nich Henryk Rzewuski, w uroczych gawędach zatytułowanych Pamiątki Soplicy opisujący życie na dworze Karola Radziwiłła „Panie Kochanku”. Ten pełen fantazji magnat łączył w sobie najpiękniejsze i najgorsze cechy typowego Sarmaty – hojny, gościnny, wesoły, przyjacielski, chętny do pomocy przyjaciołom i w razie potrzeby nieliczący się z groszem, ale też chamski, nietaktowny, żarłok, pijak, egoista, którego poziomowi edukacji wiele można by zarzucić.

Z łezką w oku wspomina też przeszłość Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu – ostatni zajazd na Litwie, ostatniego, co tak poloneza wodził. Barwnie i szczegółowo przedstawia obyczaje i obowiązujące zasady grzeczności.

W krzywym zwierciadle

Tradycje sarmackie wyśmiewa Gombrowicz w Trans-Atlantyku i Ferdydurke, gdzie konstruuje obraz tradycyjnego dworu polskiego – absurdalny i żałosny. Pejzaż Stanisława Grochowiaka przedstawia Polskę jako żałośnie smutną i brzydką krainę, zaś typowym przedstawicielem naszego narodu uczynił pijaka, który ledwo trzyma się na nogach, zanoszącego modlitwy do Matki Boskiej. Kąśliwą charakterystykę Polaka daje Konstanty Ildefons Gałczyński w wierszu Hagiografia. Temat polskości wielokrotnie miał zaszczyt przedstawić także jego Teatrzyk „Zielona Gęś” – Polacy modlą się i grają Szopena, poza tym nie robią nic, nie umieją pracować ani logicznie myśleć, są niewdzięcznikami.

Wzruszająca definicja ojczyzny

Którą wypowiada Poeta w Weselu Stanisława Wyspiańskiego. Na pytanie Panny Młodej – gdzie właściwie jest Polska – Poeta wskazuje serce bijące pod jej gorsetem – „A to Polska właśnie”.