Co się dzieje?
Akcja II części Dziadów opiera się na starym zwyczaju pogańskim – przywoływania duchów, które ujawniają swoje grzechy. Czasem ludzie mogą pomóc zjawom, czasem nie. Koncepcja uczciwego życia według teorii ludowej wynika z dialogów duchów z Chórem, główne zasady Chór powtarza w formie refrenu.
Klasyfikacja duchów
Duchy lekkie
Pierwsze ukazują się – w postaci aniołków – duchy dwojga dzieci: Józia i Rózi. Cierpią, choć ich wina wydaje się być dość nietypowa. Nigdy nie zaznały bólu i cierpienia na ziemi. Żyły beztrosko, szczęśliwie.
Proszą zebranych o dwa ziarnka gorczycy, które pozwolą im przekroczyć granice Królestwa niebieskiego.
Ponieważ
Kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.
Czyli aby móc dostać się do nieba – trzeba także zaznać ziemskich smutków, „lekki” żywot wśród zabaw i pieszczot nie uprawnia do szczęścia wiecznego:
Pouczenie
Odchodząc, przestrzegają zebranych, by nigdy nie lękali się niepowodzeń, zmartwień i trosk, gdyż to one staną się w przyszłości gwarancją ich szczęścia w niebie.
Duch ciężki
Jako drugi ukazuje się duch złego Pana. Jest on „duchem ciężkim”, gdyż wskutek jego bezlitosnych czynów umierali ludzie. Pokarm i napój, o które prosi, nie docierają jednak do niego. Na cmentarzu pojawiają się, pod postacią kruka i sowy, duchy zmarłych przez niego osób, które nie dopuszczają doń ani kęsa pożywienia, ani kropli wody.
Kto nie był ni razu człowiekiem,
Temu człowiek nic nie pomoże
- Kruk to duch mężczyzny, który zakradł się do sadu Pana po jabłka. Chciał tylko zaspokoić głód, a złapany, został tak boleśnie wychłostany, że zmarł.
- Sowa to duch kobiety, proszącej o schronienie i jałmużnę w wigilijny wieczór. Została jednak wyrzucona ze dworu i zamarzła na śmierć.
Pan wie, że nie zostanie zbawiony i nie zazna spokoju, dlatego pragnie, by skończyły się jego cierpienia w czyśćcu, by mógł znaleźć się już w piekle. Pan godzi się na wymierzoną mu karę.
Pouczenie
Pozostawia zebranym pouczenie, by byli dobrymi ludźmi, gdyż tylko tacy mogą w przyszłości liczyć na pomoc innych.
Kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.
– ogłasza Chór, podkreślając nieludzkie postępowanie pana.
Duch pośredni
Trzeci pojawił się „duch pośredni” – widmo Zosi. Była ona kiedyś piękną dziewczyną, odrzucała jednak zaloty chłopców, nie zwracała uwagi na to, iż może kogoś ranić. Jej duch nie chciał jadła i napoju. Skazany na samotność pragnął towarzystwa, zabawy i miłości. Guślarz daje mu nadzieję na to, iż po dwóch latach błąkania się po ziemi, niebo stanie przed nim otworem. Tu pobrzmiewają słowa:
Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie.
Cóż znaczy „dotknąć ziemi”? Ten nakaz najwyraźniej wykracza poza ostrzeżenie przed lekceważeniem cudzych uczuć i zabawą cierpieniem innych. Dotknąć ziemi – to kochać prawdziwie, zaznać ziemskiego szczęścia ludzkiej miłości, nie tylko platonicznej – to poznanie prawdy o ludzkich uczuciach uprawnia do szczęścia wiecznego.
Pouczenie
Widmo odchodząc przestrzega, iż nie można wywyższać się ponad innych, trzeba żyć z ludźmi w przyjaźni.
Zauważmy, że duchy lekkie i pośrednie mają szansę na zaznanie spokoju. Ich cierpienie kiedyś się skończy. Na razie stanowi ono karę, element, który uświadamia im swoje grzechy i przygotowuje je do przyszłej radości. Duch ciężki nie zazna jednak spokoju. Zostanie ukarany wiecznym potępieniem.
Gdy uroczystość dziadów dobiega już końca, pojawia się jeszcze jedno widmo – duch młodzieńca z raną na piersi (postać upiora z wiersza pt. Upiór, stanowiącego wstęp do Dziadów). Nie jest on zaproszony, więc swoim przyjściem wzbudza ciekawość ludu. Zachowuje się inaczej niż jego poprzednicy. Nie reaguje na wezwania Guślarza, nic nie mówi, interesuje się jedynie młodą dziewczyną-pasterką. Opuszcza kaplicę dopiero wtedy, gdy chłopi wyprowadzają z niej kobietę.
Uwaga!
Klasyfikację grzechów na lekkie, ciężkie i pośrednie autor zastosował, opierając się na podziale funkcjonującym wśród prostego ludu. Grzechem może być drobne przewinienie, zaniedbanie, a nawet i bezczynność. Życie ludzkie wymaga bowiem od człowieka, by cały czas wykazywał się pełnią swojego człowieczeństwa. Postawa bierna lub tylko połowiczne zaangażowanie w określone sprawy nie zostaną pochwalone. Jednostka ludzka powinna rozwijać swoją osobowość, nie krzywdzić innych.
Klasyczne i romantyczne cechy II części Dziadów
Klasyczne cechy II części Dziadów
- zachowane są jedność:
- miejsca (kaplica przy cmentarzu),
- akcji (wątek wywoływania duchów jest tu jedyny)
- czasu (noc Zaduszek);
- obecność Chóru i Guślarza, który spełnia tu rolę przewodnika – to jak najbardziej klasyczny element;
- liczba osób, które prowadzą dialog, ogranicza się do dwóch, trzech.
- Ludowa hierarchia wartości stanowi punkt odniesienia w ocenie postępowania bohaterów, podobnie jak w tragedii klasycznej założenia religii starożytnych Greków. Możemy więc śmiało stwierdzić, że kompozycyjnie część ta wzorowana jest na dramacie antycznym.
Romantyczne cechy II części Dziadów
- ludowość (bohaterowie, obrzęd, moralność ludu);
- fantastyka i mistycyzm (duchy, które przybywają w noc dziadów);
- tajemniczość (noc, kaplica, cmentarz);
- irracjonalizm (wiara w duchy).
Jaką funkcję pełni romantyczny świat grozy i duchów w II części Dziadów?
Definiuje pojęcie człowieczeństwa w ujęciu romantycznym: być człowiekiem, oznacza doświadczyć w życiu pełnej gamy uczuć: kochać, cierpieć, współczuć. Tylko ten, kto zaznał w życiu miłości i udręki, rozkoszy i bólu, smaku braterstwa i solidarności z innym, może nazwać się w pełni człowiekiem. Żył mocno, głęboko, prawdziwie. Zapamiętaj cytaty, które o tym mówią:
Kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.
Kto nie był ni razu człowiekiem,
Temu człowiek nic nie pomoże.
Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie.
Określa pojęcie romantyzmu jako zjawiska irracjonalnego, niemieszczącego się w porządku intelektu, czegoś, co „jest nad rozum człowieczy!”. Żywiołem romantyzmu stają się metafizyka, mistyka, magia, fantastyka – istniejące poza wolą człowieka tak jak owo Widmo, które nieoczekiwane i nieproszone zjawiło się w kaplicy, udowadniając, że są gdzieś światy niezwykłe.
II część Dziadów to dramat schematyczny czy nieprzeciętny?
Argumenty przemawiające za schematycznością tekstu
- Konstrukcja nawiązująca do reguł dramatu klasycznego, czyli zachowanie antycznej zasady trzech jedności: miejsca (kaplica przy cmentarzu), czasu (rzecz dzieje się tylko w jedną noc Zaduszek) i akcji (wątek wywoływania duchów jako jedyny). Czy zatem nie jest to powielanie dobrze znanych już schematów?
- Elementy typowe dla dramatu antycznego to także chór i koryfeusz, którego funkcję pełni Guślarz.
- Schematyczna pierwsza część utworu, w której duchy pojawiają się w układzie tryptykowym, wszystko jest uporządkowane i przewidywalne.
Świadczące o nieprzeciętności i nowatorstwie utworu
- Pomysł wykorzystania w tekście ludowego obrzędu absolutnie nowatorski.
- Autor zamienia uporządkowany spektakl w nieprzewidywalne widowisko, wprowadzając tajemnicze Widmo w drugiej części tekstu, świadomie tworzy utwór o pękniętej wewnętrznie konstrukcji, przełamując klasyczne reguły.
- Sfera fantastyki niezwykle rozbudowana, świetne kreacje postaci z zaświatów, zwłaszcza sugestywne, drapieżne Widmo złego pana i przejmujące trwogą Widmo, które wkracza w drugiej części utworu.
- Atmosfera niesamowitości, która towarzyszy zjawiającym się postaciom, Mickiewicz to mistrz w kreowaniu nastroju grozy.
- Mistrzowskie połączenie elementów moralistyki z żywiołem fantastyki, dzięki temu przesłanie moralne utworu nie nuży, jest przekonujące.
- Głęboka refleksja o człowieku, człowieczeństwie w ogóle wyrażona w tak prosty, bezpretensjonalny sposób, to duża sztuka, właściwa tylko nieprzeciętnym artystom.
Reguły ludowej moralności zawarte w II części Dziadów Adama Mickiewicza
Wymowa – wykładnia ludowej moralności
By osiągnąć zbawienie po śmierci, w swoim ziemskim życiu należy:
- zaznać goryczy i cierpienia jako cech zwykłego, prawdziwego życia,
- „być człowiekiem” – czyli współczuć i pomagać innym ludziom,
- nie wolno uciekać od miłości ziemskiej, od zwykłej rzeczywistości ani też lekceważyć i ranić ludzkich uczuć.
Romantyzm części II Dziadów
Rzecz dzieje się w kaplicy cmentarnej – jest wigilia Zaduszek, lud wiejski zszedł się, by odprawić stary, pogański i nielegalny obrzęd dziadów – czyli przywołania duchów zmarłych, które potrzebują pomocy ludzi, by dostać się do nieba. Mamy tu więc:
- romantyczny nastrój i atmosferę niesamowitości i grozy
Ciemno wszędzie,
Głucho wszędzie,
Co to będzie?
Co to będzie?
- ludowe wierzenia – obrządek odbywa się według ludowej tradycji,
- postacie fantastyczne – czyli zjawy – funkcjonują na równoprawnej zasadzie – tak jak postacie realne.
Mamy zatem romantyczne elementy : ludowość, fantastykę, nastrój grozy i mistycyzm.
Uwaga! Utwór ma również cechy klasyczne – oto zostały w niej poszanowane i zachowane klasyczne trzy jedności – miejsca, akcji i czasu: rzecz dzieje się w kaplicy, w czasie nocy, funkcjonuje jeden tylko wątek spotkania z przybyszami z zaświatów. Obecny jest chór – typowa cecha tragedii antycznej.
Sens II części Dziadów
Jest to przede wszystkim przesłanie etyczne. Mickiewicz prezentuje wykładnię ludowej moralności – wyrok w sprawie całkowitej niewinności, odrzucenia miłości i krzywdy wyrządzonej innym ludziom.
Kiedy przybywają duchy dzieci – Rózi i Józia – można się dziwić, czemu nie mogą trafić od razu do nieba niewinne dzieci? Chór odpowiada:
Bo kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.
Dlaczego? Bo pełne ludzkie życie to także gorycz, trud, błąd. Życie bez nich jest niepełne – ale też nie jest ciężkim grzechem. Łatwo pomoc duszyczkom dzieci, ofiarując im ziarna gorczycy.
Kiedy przybywa duch złego pana – nie można mu pomóc – jego grzech polega na krzywdzie innych ludzi. Skrzywdzeni w postaci kruków, sów, puchaczy nie dopuszczają jadła do ducha pana.
Kto nie był ni razu człowiekiem,
Temu człowiek nic nie pomoże – tak wyrokuje chór.
Kiedy przybywa duch Zosi – najładniejszej dziewczyny, która lekceważyła uczucia zalotników – nie można wprawdzie jej pomóc, lecz znane są dalsze losy – niebo przyjmie ją za dwa lata. Popełniła bowiem grzech średni. Jaki?
Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie.
Nie wolno odrzucać zwykłej ludzkiej miłości, praw ludzkiego życia na ziemi – to jest ludzki los, ludzkie przeznaczenie. Nie wolno też igrać z uczuciami innych ludzi., żyć lekko, ponad ziemią.
Zapamiętaj!
Są dwie sceny wielkiej literatury polskiej, w których główną rolę odgrywają duchy, przybywają, by spotkać się z żywymi, wyrazić swoje cierpienie lub spełnić misję:
- pierwsza – to Dziady, część II,
- druga – to Wesele Stanisława Wyspiańskiego (w akcie II pojawiają się osoby dramatu).
Zobacz:
Jakie przestrogi dają ludziom wywołane duchy w II cz. Dziadów Adama Mickiewicza?
Zdecyduj się na ten pogląd, który – Twoim zdaniem – wyłania się z Dziadów cz. II.
Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym