Gościmy w epoce, która tętniła życiem ponad 2 tysiące lat temu! W starożytnej Grecji – krainie na kształt puzzli złożonej z miast-państw, spośród których najbardziej interesujące wydają się Ateny.
W starożytnym Rzymie – Wiecznym Mieście, które za cesarzy stało się imperium. Po co nam podróż w czasy tak odległe? Żeby zobaczyć, jak to wszystko się zaczęło. To, co zbudowało naszą cywilizację.
Zarys ogólny
Antyk na egzaminie?
Tak, bardzo możliwe. Jako źródło naszej kultury, inspiracja dla wszystkich późniejszych pokoleń myślicieli i twórców jest kuszącym tematem dla autorów arkuszy egzaminacyjnych. Tu się wszystko zaczyna! Uwaga – jesteśmy w czasie, kiedy narodziła się literatura, a tym samym… pierwsze lektury obowiązkowe!
O co mogą pytać autorzy testów?
O ludzi, którzy tworzyli, o dzieła, które powstały, o ideały w nich zawarte, o osoby w nich opisane.
I oczywiście – kiedy to było. Jeśli antyk miałby podyktować tematy przewodnie testu – to może to być: PRZYJAŹŃ, PODRÓŻ, MIŁOŚĆ RODZICIELSKA, PRZYGODA, MŁODOŚĆ, IDEALIZM, WOJNA.
Kiedy to było?
Starożytność to ponad 10 wieków historii wielkich cywilizacji. Sięgniesz myślą 3 tysiące lat przed nasz erą: już tętni życie w miastach Starożytnego Egiptu, w Mezopotamii, dzieje Izraela są zapisywane w Biblii. Dla nas ważne są czasy antyku – najłatwiej zapamiętać je, licząc od Homera – ojca naszej literatury – czyli od VIII wieku przed naszą erą.
Wartości głoszone przez starożytnych.
- Umiłowanie harmonii, symetrii, proporcji.
- Postulat umiaru i kierowania się w życiu rozumem.
- Szacunek dla męstwa, hartu ducha, sławy i talentu.
- Pojęcie cnoty (arete) i pięknej śmierci – w obronie ojczyzny.
- Humanizm antyczny – czyli szacunek dla człowieka, wiara w potęgę rozumu, potrzebę nauki i rozwoju.
- W filozofii – koncepcje dobra i szczęśliwego życia, które staną się punktem wyjścia poszukiwań przez wieki – do dziś.
Ludzie, którzy budowali kulturę antyku
- Pierwszy epik nazywany też ojcem literatury – to Homer, autor Iliady i Odysei.
- Ojciec filozofii – to Sokrates, autor maksymy jedno wiem, że nic nie wiem, zwanej niewiedzą sokratejską.
- Pierwsza poetka, twórczyni kobiecej liryki – to Safona z wyspy Lesbos.
- Ojciec teatru starożytnego, twórca pierwszego aktora – to Tespis.
- Ważny dramaturg, autor Antygony – to Sofokles.
- Ważny filozof, autor zbioru reguł tworzenia literatury – to Arystoteles.
- Ważny mąż stanu, polityk, demokrata – to Perykles. Rządził Atenami ponad 30 lat, wówczas miasto stało się ośrodkiem kulturalnym i naukowym Grecji.
- Pierwszy ważny władca Rzymu (uwaga! nie cesarz, choć jego imię dało nazwę cesarzom) – to Juliusz Cezar. Położył podwaliny pod potęgę Rzymu.
- Ważny cesarz filozof, opiekun artystów – to Marek Aureliusz.
- Najważniejszy poeta Rzymu – to Horacy, autor Pieśni i pojęcia złoty środek.
- Ważny epik – to Wergiliusz, autor eposu rzymskiego Eneida.
Początek kultury starożytnej Grecji
Cywilizacja grecka rozwinęła się około VIII w. p.n.e. Nie oznacza to jednak, że właśnie wtedy Grecy pojawili się na Półwyspie Bałkańskim i na wyspach Morza Egejskiego. Ludzie zamieszkiwali te tereny już dużo wcześniej. Około VIII w. p.n.e. zaszły w życiu Greków spore i ważne zmiany. Wtedy wyraźnie wykształciły się greckie miasta-państwa, wśród których najlepiej rozwinęły się Ateny i Sparta. To w tym okresie zorganizowano pierwsze igrzyska i spisano pierwsze greckie eposy.
Z historii starożytnej Grecji
Starożytna Grecja była swoistym zbiorem oddzielnych miast-państw, zwanych polis.
Na przykład Ateny, Sparta czy Korynt – to oddzielne miasta wraz z otaczającymi je terenami rolniczymi (osadami wiejskimi) – czyli polis. W środku agora (rynek), gimnazjon (ówczesny ośrodek sportu i rekreacji) i na przykład teatr.
Dlaczego powstawały takie właśnie miasta-państwa?
Było to w dużej mierze spowodowane warunkami naturalnymi Grecji, w której niewielkie krainy poprzecinane są łańcuchami górskimi, co sprzyjało odrębności polis. Jednak Grecy mówili tym samym językiem, posługiwali się takim samym pismem, mieli tę samą literaturę i religię.
Demokracja ateńska
Demokracja to sposób rządzenia państwem, tzw. ustrój państwa. Po dziś dzień uważany za najsprawiedliwszy, najlepszy. A wszystko zaczęło się… w starożytnej Grecji, w Atenach. I to nie od razu. W Atenach początkowo władzę sprawowali nieliczni, bogaci obywatele – arystokraci. Nie dopuszczali do polityki innych i dbali o podkreślanie swojej wyjątkowej pozycji. Takie rządy to oligarchia. Dopiero około V w. p.n.e. w Atenach narodziła się demokracja.
- Na czym polegała?
Wszystkie ważne decyzje, np. rozpoczęcie wojny, zawarcie pokoju, ustanowienie prawa, podejmowano w czasie debat na specjalnym zgromadzeniu. Każdy obywatel mógł wypowiedzieć swoje zdanie, brał udział w głosowaniu, wybierał urzędników i sam mógł zostać wybrany na stanowisko w państwie. Ale uwaga! Równe prawa mieli tylko obywatele Aten, a nie byli nimi wszyscy. Prawa głosu nie mieli niewolnicy, ludność napływowa oraz kobiety.
- Jak odbywały się zgromadzenia?
Obywatele zbierali się na rynku miasta raz do roku i wybierali urzędników, którzy przez rok mieli rządzić w polis. Jeśli większość była za wprowadzeniem jakiejś zmiany, wtedy wcielano ją w życie.
Igrzyska
Każde polis miało swoje święta. Ateńczycy na cześć patronki – bogini Ateny – organizowali Wielkie Panatenaje. Świętem na cześć wszystkich bogów były zawody sportowe – igrzyska. Po raz pierwszy zorganizowano je w 776 r. p.n.e.
Największe i najsłynniejsze odbywały się na cześć Zeusa co cztery lata w Olimpii. Grecy przybywali na miejsce parę miesięcy przed zawodami i ćwiczyli w specjalnych pomieszczeniach – gimnazjonach. W czasie igrzysk w całej Grecji obowiązywał pokój. Program igrzysk obejmował: zapasy, biegi, skok w dal, rzut dyskiem, a wszystkie konkurencje odbywały się na przygotowanym do tego stadionie.
Jak nagradzano zwycięzców olimpijskich?
Zwycięzcy otrzymywali symboliczną nagrodę – wieniec z gałązek drzewa oliwnego. Po powrocie do swojego polis byli czczeni jako bohaterowie, na chwałę których układano pieśni.
Polis Spartan
W Sparcie pełne prawa obywatelskie miała tylko jedna grupa – „jednakowi” (nazwa miała podkreślać ich identyczny status społeczny) zasiadający w zgromadzeniu. Wszyscy obywatele musieli podporządkować się ich postanowieniom. Obywatele Sparty byli przede wszystkim żołnierzami, ich obowiązkiem była służba wojskowa. Każdego młodego Spartanina od 7. roku życia szkolono na hoplitę i przygotowywano do walki – musiał być silny, odporny na ból, zahartowany. Kandydatom na wojowników podawano skromne wyżywienie, kazano nosić ciężkie i szorstkie tkaniny. Mało tego! Obowiązywała surowość obyczajów, potępiano wszelkie wygody, zabijano ułomne niemowlęta, a zdrowe hartowano w lodowatych strumieniach. 20-letni Spartanie byli już pełnoprawnymi obywatelami, a do 30. roku życia pozostawali w koszarach. Wojna była dla nich świętem, śmierć za ojczyznę – zaszczytem, a życie rodzinne i kulturalne zaniedbywali.
W Sparcie istniało zgromadzenie obywateli, które podejmowało decyzje i wybierało urzędników. Jednak rola zgromadzenia była w Sparcie znikoma. Owszem, głosowano, ale tylko nad przedstawionym z góry wnioskiem. Istotna była rada starszych – geruzja. W jej skład wchodziło 28 obywateli, którzy ukończyli 69. rok życia. Właściwie oni rządzili krajem – mogli nawet pozwać do sądu królów. W Sparcie było bowiem dwóch królów, którzy dowodzili wojskiem i pełnili funkcje kapłańskie.
Wielkie wojny i bitwy antyku
- Wojna trojańska
Opisana w Iliadzie Homera. Czy była naprawdę? Historycy twierdzą, że tak. W 1184 r. p.n.e. prawdopodobnie rzeczywiście zburzono Troję. Przyczyną wojny nie była jednak piękna Helena, ale rywalizacja w handlu morskim.
- Termopile – 480/479 r. p.n.e.
Spartanie pod wodzą Leonidasa bronili Termopil – wąwozu wśród gór, jedynego przejścia z Tesalii do Grecji – przed perskimi wojskami Kserksesa I. Spartan było tylko 300, ale bronili swojego stanowiska do śmierci ostatniego człowieka, dla honoru, nie ze względów strategicznych.
- Bitwa pod Maratonem
W 490 r. p.n.e. pod Maratonem Ateńczycy pokonali Persów. Legenda głosi, że żołnierz chcący obwieścić Atenom zwycięstwo, biegł całą drogę (ponad 42 km) w pełnej zbroi. Gdy dobiegł do Aten, zdążył tylko krzyknąć: zwycięstwo i… padł martwy.
- Wojna peloponeska
Wojna pomiędzy greckimi polis: Atenami i Spartą. Wybuchła w 431 r. p.n.e. Trwała 27 lat i bardzo wyniszczyła greckie polis. Zwycięstwo ostatecznie odnieśli Spartanie. Jednak greckie polis były bardzo osłabione i szybko stały się łupem króla macedońskiego – Filipa II.
- Bitwa pod Cheroneą
W 338 r. p.n.e. pod Cheroneą Grecy ponieśli straszliwą klęskę. Ulegli wojskom macedońskim pod wodzą Filipa II. Po tej przegranej greckie polis podporządkowały się hegemonii macedońskiej, a Cheronea pozostała symbolem haniebnej klęski.
Religia Greków
Starożytni Grecy wierzyli w wielu bogów (politeizm). Uważali, że bogowie mają różne nadprzyrodzone umiejętności, ale posiadają też cechy ludzkie: są kłótliwi, zazdrośni. Żywią się nektarem i ambrozją, które zapewniają im nieśmiertelność. Bogowie mieszkają na Olimpie, którym rządzi Zeus – pan nieba i ziemi, najważniejszy z bogów.
Periodyzacja literatury antycznej
Grecja
Okres archaiczny (od VIII do początków V w. p.n.e.):
- VIII w. p.n.e. – eposy Homera;
- VII/VI w. p.n.e. – liryka Tyrtajosa, Safony, Anakreonta, Simonidesa z Keos, Pindara;
- VI w. p.n.e. – bajki Ezopa.
Okres klasyczny lub attycki (V-IV w. p.n.e.):
- V w. p.n.e. – tragedie Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, komedie Arystofanesa;
- działalność filozofów jońskich, Sokratesa, sofistów;
- IV w. p.n.e. – twórczość Platona i Arystotelesa.
Okres hellenistyczny lub aleksandryjski (330-30 r. p.n.e.):
- III w. p.n.e. – sielanki Teokryta;
- bogactwo małych form.
Rzym
Okres archaiczny (240-80 r. p.n.e.):
- początki właściwej literatury rzymskiej.
Okres cyceroński (80-30 r. p.n.e.):
- czasy Cycerona oraz Juliusza Cezara, najsłynniejszego z cesarzy rzymskich, autora Wojny galijskiej i O wojnie domowej.
Okres augustowski (30 r. p.n.e.-14 r. n.e.), złoty wiek poezji rzymskiej:
- liryka Horacego, elegie miłosne Owidiusza;
- epika Wergiliusza.
Okres cesarski (I-V w. n.e.):
- filozofia Seneki Młodszego;
- historiografia Tacyta;
- proza Petroniusza;
- II w. n.e. – filozofia Marka Aureliusza.
Ważne cytaty z antyku
- Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce – Terencjusz.
Te słowa stały się w XVI wieku dewizą renesansu i humanizmu – ujmują ideę, że najważniejszą wartością jest człowiek. (Homo sum; humani nihil a me alienum puto).
- Dulce et decorum est pro patria mori – Tyrteusz.
(Słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę.) Słowa poety przez stulecia umieszczano na grobach patriotów.
- Jedno wiem, że nic nie wiem – Sokrates.
Ta myśl jest istotą tzw. niewiedzy sokratejskiej, jedyną prawdą o ludzkiej wiedzy – ale i inspiracją do poszukiwań.
- Przechodniu, powiedz Sparcie, żeśmy polegli wierni świętym prawom ojczyzny – Simonides.
Ten epigram stał się wyrazem bohaterstwa obrońców Sparty, a także późniejszych patriotów. Napis inspirowany powyższym (przechodniu, powiedz Polsce…) widnieje na cmentarzu polskich żołnierzy poległych pod Monte Cassino.
- Non omnis moriar – (nie wszystek umrę) – to wers z pieśni Horacego o nieśmiertelności poety i jego dzieła.
- Exegi monumentum… – (zbudowałem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu…)
Horacy tak zobrazował nieśmiertelność, którą daje sława poetycka.
Najważniejsze dziedzictwo antyku
Nie ma epoki, która w jakiś sposób nie czerpałaby z dorobku twórców antycznych.
- Literatura – antyk wytworzył stałe konstrukcje literackie, które obowiązują przez wieki. Jesteśmy literackimi dziedzicami Homera, epos dominował w kulturze aż do objęcia panowania przez powieść.
- Podział na rodzaje literackie i określenia norm gatunków – zawdzięczamy głównie Arystotelesowi.
- Teatr grecki i jego zasady – dramaturdzy będą je wiernie praktykować lub modyfikować.
- Postawy i poglądy filozoficzne – etyka, poszukiwanie szczęścia zaczyna się w antyku.
- Typy postaci – rycerz, podróżnik – do nich często odwołują się tematy egzaminacyjne (Achilles, Hektor, Odyseusz, Ikar).
- Normy piękna, wzorce, gatunki w literaturze, sztuce, architekturze. Nasza współczesna świadomość – np. oceny moralne lub estetyczne zostały ukształtowane właśnie w antyku!
Dlatego podoba nam się uroda Wenus z Milo, a nie na przykład piękność zuluska.
Znaczenie antyku dla potomnych
Literatura i sztuka antyku, obok Biblii, jest drugim bardzo ważnym źródłem późniejszej twórczości artystów całej Europy. Nawiązywano do kultury starożytności w różny sposób.
- Czerpano z zasobu tematów i symboli zawartych w mitach, eposie, tragedii i poezji.
- Do antyku nawiązywali twórcy renesansowi, np. Jan Kochanowski, twórcy oświeceniowi, np. Ignacy Krasicki, a także dziewiętnasto- i dwudziestowieczni prozaicy i poeci.
- Twórcy współcześni odwołują się do postaci mitologicznych, autorów antycznych, takich jak Homer, Safona, Sofokles, Horacy, tworzą wciąż na nowo klasyczne gatunki, podejmują tematy antyku (dowodem popularność mitu ikaryjskiego).
Wniosek:
Artyści, pisarze i filozofowie wszystkich późniejszych epok czerpali z dorobku starożytnych: odwoływali się do ich mądrości, kontynuowali myśl lub motyw, przywoływali bohaterów, zdarzenia i problemy, bowiem wiele tematów okazało się uniwersalnymi; nie przeminęły wraz z epoką.
Antyk jest zatem źródłem tematów literatury i sztuki, inspiracją artystyczną dla wciąż nowych interpretacji dawnych obrazów, dalej – źródłem prawd filozoficznych. Wystarczy wspomnieć mit arkadyjski, mit ikaryjski, mit o jabłku niezgody, mit prometejski, dzieje wojny trojańskiej, Odysa, Edypa i Antygony, postać Homera czy Sokratesa.
Ważne terminy związane z antykiem
Starożytność – to pojemny termin – obejmuje odległe cywilizacje – takie jak starożytny Egipt, Babilonię, Chiny, Japonię, Izrael. To najdawniejsze kultury, rozwijające się odkąd człowiek poznał pismo aż do chrześcijańskiej Europy, czyli po nową erę i jej pierwsze stulecia. Wtedy właśnie chrześcijaństwo rozwinęło się i zapanowało w Europie a kolejną epoką po antyku stało się średniowiecze.
Bliższy nam, a także uważany za bezpośrednie źródło kultury europejskiej – jest antyk (od łac. antiquus – dawny) – dorobek i dzieje starożytnej Grecji i Rzymu. To fundament naszej kultury – zwanej też kulturą kręgu śródziemnomorskiego, ale nie jedyny, bo drugim, równoległym i tak samo ważnym jest Biblia – Stary i Nowy Testament. Antiqus znaczy po prostu dawny (dlatego nazwa użyta do dostojnych mebli też jest słuszna).
Ponieważ obie kultury (grecka i rzymska) rozwinęły się i lokalizowały w basenie Morza Śródziemnego – wymiennie nazywa się kulturę antyku śródziemnomorską. Ponieważ Europa jest spadkobierczynią dorobku starożytnych Greków i Rzymian – mówimy, iż nasza kultura europejska, w tym polska, należy do kręgu kultury śródziemnomorskiej.
- Klasyczny odnosi się do okresu w dziejach Grecji przypadającego na V i IV wiek p.n.e., kiedy to Atenami rządził Perykles. W tym czasie utrwaliły się artystyczne wzorce. Z czasem słowo klasyczny przestano odnosić do tego okresu i zaczęto określać tym mianem wszystko, co stworzono według klasycznych norm. Klasyczny znaczy również wzorcowy, powszechnie uznany, znakomity, godny naśladowania i takim uznano całe dzieje kultury Grecji i Rzymu.
- Klasycyzm – od classicus – wzorowy, doskonały. Za taki wzór uznano właśnie dorobek antyku: przyjęte wówczas (głównie w epoce klasycznej) kryteria piękna i kanony w sztuce. Jedno ze znaczeń tego terminu odnosi się do zjawisk w sztuce i literaturze, które nawiązują do starożytnych norm, stylu, ideału kultury. W literaturze szczególnym umiłowaniem antycznych reguł cechował się wiek XVII we Francji, a XVIII w innych krajach europejskich (także w Polsce) zwany klasycyzmem. Nurty klasyczne (zwane neoklasycznymi) znajdujemy także w poezji współczesnej.
Zapamiętaj różnicę!
- Kultura helleńska to kultura starożytnych Greków ponieważ Grecy nazywali swój kraj Helladą, a siebie Hellenami. Kultura hellenistyczna jednak to nie to samo, co kultura helleńska!
- Kultura hellenistyczna to kultura oparta na wzorcach greckich, czyli helleńskich, ale rozwijająca się już po upadku państwowości Grecji na terenach podbitych przez Aleksandra Wielkiego, już po upadku państwowości Grecji. Kultura hellenistyczna wzorowała się na normach greckich, łączyła je jednak z elementami kultur podbitych terytoriów (zwłaszcza kultur wschodu) imperium perskiego.
Skojarz!
VIII w. p.n.e. to:
- pierwsze miasta-państwa
- pierwsza olimpiada
- pierwsze eposy
- początek literatury
To wiek, w którym tworzy Homer, pierwszy twórca eposów. Tu zaczynają się dzieje literatury naszego kręgu kulturowego!
Zapamiętaj!
- Demokracja (z gr. demos – lud, kratos – władza) to ustrój, w którym o losach państwa decyduje zgromadzenie, a urzędników wybiera się spośród wszystkich obywateli.
- Oligarchia (z gr. oligos – nieliczny, arch – najważniejszy, przewyższający innych) to ustrój, w którym władzę sprawują nieliczni, najbogatsi, najlepiej urodzeni obywatele.
Zapamiętaj termin!
Spartański to znaczy surowy, zdyscyplinowany, prosty.
„Z tarczą albo na tarczy” – tak mawiała matka Spartanina idącego w bój. Znaczyło to: zwyciężaj albo zgiń!
Ciekawostka
Igrzyska odbywały się co cztery lata. Nie brały w nich udziału kobiety.
Laur olimpijski – inaczej wieniec z wawrzynu (wawrzyn – łac. laur). Stąd też słowa laureat (zdobywca), zbierać laury, laurka.
Najważniejsze działy literatury antyku to:
- mitologia
- epos
- tragedia
- liryka
Zobacz: