Filozofia antyku

O co chodzi filozofom?

Filozofia – oznacza umiłowanie, poszukiwanie mądrości. Tak jak medycyna jest nauką o leczeniu ciała, matematyka o liczbach – filozofia chce od wieków stworzyć i podarować ludziom swoisty poradnik JAK BYĆ SZCZĘŚLIWYM?

Filozof – to miłośnik mądrości, który szuka odpowiedzi na najistotniejsze pytania:

• Skąd wziął się świat i istnienie?
• Jaki jest sens ludzkiego życia?
• Co to znaczy dobro?
• Czym jest szczęście, jak je osiągnąć?
• Jak poznać siebie?
• Czym właściwie jest prawda? Najdawniejsi filozofowie greccy uważali, że świat budują cztery podstawowe żywioły: woda, ogień, powietrze i ziemia.

Tak uważamy do dziś. Tyle że zgodności co do tego, który element był pierwotny – nie osiągnięto.

 

Początki filozofii

Na przełomie VII i VI wieku p.n.e. w Grecji pojawili się ludzie, których nazywamy filozofami. Nie wystarczało im mityczne objaśnienie świata i starali się zracjonalizować tą wiedzę. Pierwsi filozofowie, ograniczając się do obserwacji przyrody, starali się odnaleźć jedną materialną zasadę (arche) rządzącą światem.

Pierwsze pytanie filozofii wiązało się z poszukiwaniem początku, elementu, który zapoczątkował kolejne zdarzenia. Ponieważ zajmowali się głównie naturą i wszyscy pochodzili z Jonii, określeni zostali mianem jońskich filozofów przyrody (natury).
Oto co głosili:

• Tales z Miletu – WODA!

  Początkiem wszechrzeczy i pierwszym elementem istnienia jest woda! To ona miała być przyczyną powstania wszechrzeczy. Jest konieczna do wszelkich form życia, co więcej, sama potrafi przekształcić się w inne formy, lód i parę. To woda jest prasubstancją!
  Tales z Miletu nazywany jest ojcem filozofii.

• Heraklit z Efezu – OGIEŃ!

  Widział zasadę świata (arche) w ogniu. To ogień jest podstawowym składnikiem świata, trwa wiecznie i daje życie. Świat jest żywym ogniem, pozostałe żywioły (woda, powietrze, ziemia) to tylko inne jego postacie. Ów najsłynniejszy chyba z Jończyków mówił też o nieustannej zmienności świata. To jego autorstwa jest znane stwierdzenie: panta rhei (dosłownie: wszystko płynie) – niepodobna wejść dwa razy do tej samej rzeki. Naczelną regułą istnienia jest ruch, wieczna zmiana, ciągły upływ czasu!

• Anaksymenes z Miletu – POWIETRZE!

  Prasubstancją dającą życie jest powietrze! Dusza ludzka jest powietrzem i płaska Ziemia wisi w powietrzu. Z powietrza wzięły się ogień i woda, a nawet bogowie.

• Ksenofanes – ZIEMIA!

  A właśnie, że początkiem wszystkiego jest ziemia! Skąd bierze się i wyrasta życie? Z ziemi. Dokąd wraca? Do ziemi. Ksenofanes – żył na przełomie VI i V w.

 

Wielka trójka

Przełom Sokratesa

Był mędrcem żyjącym w Atenach w V wieku p.n.e. Nigdy nie spisał swoich nauk. Jego teorie znamy dzięki uczniom, to oni utrwalili je na piśmie, przede wszystkim Platon. Najsłynniejsza maksyma Sokratesa brzmi:

Jedno wiem, że nic nie wiem.

– to istota tzw. niewiedzy sokratejskiej, która jest właściwie gotowością do poszukiwań prawdy, m.in. cnoty – bezwzględnego dobra, wiedzy, której można się nauczyć.

Jak?
Poznaj sam siebie – tak nakazuje filozof.
Rzeczywiście, co z rzeczy ważnych człowiek wie na pewno? Nic. I od tego, pełnego pokory, punktu wyjścia należy zacząć poszukiwania.

A czego szukamy?
Sokrates wiedział, zapytał bowiem tak:
KOCHANI, PO CO WAM WIEDZA O NATURZE ŚWIATA? JAKI WPŁYW NA ŻYCIE MA FAKT, Z CZEGO ŚWIAT ZROBIONO?
Pytajcie, jak żyć?
Co jest dobre?
Co jest sprawiedliwe?

Mówił, że największą wartością jest cnota (dobro), którą można osiągnąć jedynie dzięki wiedzy etycznej, czyli mądrości. Mądrość jest więc dla Sokratesa równoznaczna z dobrem. Uważał, że jeśli człowiek jest naprawdę mądry, jest zarazem dobry i nigdy nie będzie czynił źle.

Dopiero Sokrates jako pierwszy zapytał o to, jak żyć powinien człowiek. Dlatego zwie się go ojcem filozofii moralnej. Jest pierwszym moralistą.

Na czym polegała jego metoda dochodzenia do prawdy?

Uważał, że prawdę poznać może jedynie w rozmowie, stawiając trudne pytania. Chodząc po mieście, nauczał, podejmował dysputy. Stawiał pytania: czym jest przyjaźń, prawda, sprawiedliwość? Dzielił rozmowę na dwie części – w pierwszej pozornie zgadzał się z rozmówcą, po czym wnikliwymi pytaniami wykazywał fałsz jego twierdzeniu i kompromitował tezy dyskutanta (to tzw. ironia sokratejska).

Uczył, że wszystko można zakwestionować. Niech każdy myśli za siebie, niczego nie przyjmuje za oczywistą prawdę.
Uważał, że człowiek uczciwy, szanujący innych i prawa uniknie zła. Głosił, że uczciwość nie jest gwarancją szczęścia i spokoju… ale jest obowiązkiem wobec siebie, nie wobec bogów czy władzy.

Poszukiwanie prawdy i dobra uznał za to samo. Uznawał za słuszną maksymę Poznaj samego siebie (słowa napisane na świątyni Apollina w Delfach). To znaczy, że poszukiwania należy zacząć od spenetrowania własnego umysłu.

Sokrates rzekł:
„Jedno wiem, że nic nie wiem”. Ponadto każdy człowiek powinien być wierny sobie.

• XVI w. – Szekspir pisze:
  A najważniejsze, abyś zawsze był wierny samemu sobie…

• XVII w. – Kartezjusz mówi:
  Człowiek wie jedno – że wątpi… Myś­lę, szukam, więc jestem.

• XVIII w. – Faust Goethego. Największe w stuleciu zwątpienie w wiedzę i naukę. I największa pochwała dążenia człowieka do poznania.

• XX w. – Herbert:
  Idź dokąd poszli tamci… Bądź wierny, idź…
  Tak spointował nakaz sokratejski w Przesłaniu Pana Cogito. Cykl zatytułowany Pan Cogito odnosi się z kolei do kartezjańskiego „Cogito ergo sum”, ale i do niewiedzy sokratejskiej. Pan Cogito uosabia ludzi poszukujących prawd moralnych i prawd o świecie.

Platon – pierwszy idealista

Platon był uczniem Sokratesa, ale stworzył własne teorie, które zaważyły na całej późniejszej filozofii.
Platon jest twórcą idealizmu obiektywnego – a ta koncepcja miała ogromny wpływ na całą późniejszą myśl filozoficzną, np. na spór o realność przedmiotów, o ich definicję, o stosunek ducha i materii itp.

Jaskinia Platona – to symboliczna ilustracja całej koncepcji. Oto wyobraźmy sobie, że żyjemy w jaskini, skuci kajdanami. Nie możemy obejrzeć się za siebie, patrzymy tylko na ścianę przed sobą, jak na ekran. Z tyłu – za nami płonie ogień. Co widzimy na ekranie? Tylko cienie – siebie samych, prawdziwych przedmiotów czy osób nie możemy dostrzec.

Co z tego wynika?
Platon twierdził, że to prawda o nas, ludziach. Człowiek zmysłami widzi tylko cienie, ślady wielkich idei – a ich samych zobaczyć nie może. Prawdziwe idee są ukryte, jak dusza – ale są na pewno, ważniejsze od tego, co widać. A dusza ludzka musiała kiedyś przebywać w świecie idealnym, więc posiada pamięć tych wielkich idei. Przeczuwamy ich istnienie, choć dotknąć się ich nie da…
Platon twierdził, że jedyną drogą prowadzącą do poznania prawdy jest wiedza rozumowa, mądrość pozwalająca na wzniesienie się ponad „jaskinię cieni”, którą jest świat ziemski.

Najważniejszy wniosek

Podział świata na dwie warstwy – realną i idealną. Każda idea ma swój odpowiednik realny. Albo odwrotnie, każdy przedmiot, który znamy, ma swoją ideę, wersję duchową, idealną. Oczywiście ważniejszy jest świat idealny, a my, ludzie, żyjemy w nieprawdziwym świecie rzeczy – marnych cieni. Tę teorię nazywa się idealizmem platońskim. Idealizm stanie się jednym z najważniejszych nurtów w filozofii, literaturze i sztuce.

Jaki nurt będzie jego przeciwnikiem?
Oczywiście materializm – uznający, że materia i dotykalne, znajome nam rzeczy są ważne.

Platon stworzył także pierwszą szkołę filozoficzną, zwaną Akademią. W niej właśnie stawiał pierwsze kroki kolejny wielki myśliciel antyku – Arystoteles.

Arystoteles – nurt materialny

Pilny uczeń Platona, stworzył teorię sprzeczną z idealizmem. Uczeń Platona patrzył na świat bardziej realistycznie. Uważał, że idee są dostępne człowiekowi, że istnieją na ziemi. Ten człowiek twardo stąpał po ziemi i nie odpowiadała mu nauka, która prowadzi myśl ludzką poza realny świat. Idee czy nie idee – powiedział – badajmy ten świat, który znamy! Trzymajmy się tego, co możemy sprawdzić doświadczeniem – a idee? Właściwie nie ma dowodu, że w ogóle istnieją.

Jego podstawowy wniosek: forma nałożona na materię tworzy istotę rzeczy.

To ważne, bo decyduje o tym, że jest to specyficzny materializm. Dobrze obrazuje go metafora domu. Jeśli budowniczy przywiezie ci materiały na dom i zrzuci na placu – czy będzie to dom, czy kpina? – pyta Arystoteles. Dopiero forma: połączenie elementów budowy według projektu da dom… Dlatego forma jest tak ważna. Na byt składa się zatem materia i jej forma. Dusza jest więc formą dla ciała. Materia wciąż się zmienia, forma jest niezmienna. Zrozumiałe, że nauka Arystotelesa bardziej będzie podobać się nam – ludziom współczesnym.

Arystoteles stał się autorytetem dla pokoleń, wielkim autorytetem dla ludzi średniowiecza. Normy w zakresie literatury, które ustalił w poetyce, stały się podręcznikiem kultury europejskiej. Uświadom sobie także, że odtąd zawsze już będą w historii myśli ścierać się dwa potężne nurty – idealizm i materializm. Odzwierciedli się to w ukształtowaniu ideologii epok, ujrzysz to nawet w sztukach plastycznych, w filozoficznych pomysłach późniejszych epok. Idealizm i racjonalizm – ich dwa symbole, ich źródła to Platon i Arystoteles.

W etyce i polityce zalecał umiar – unikanie skrajności, poszukiwanie złotego środka. Koncepcja złotego środka (aurea mediocritas) stała się swego rodzaju mottem całej późniejszej kultury antycznej. Stosowali się do niej twórcy pełnej harmonii i umiaru sztuki. Głosił ją rzymski poeta Horacy. Miała też istotny wpływ na literaturę i sztukę renesansu.

Dzieło Arystotelesa – Poetyka
stało się wyznacznikiem norm dla artystów wielu pokoleń, okreś­liło klasyczne reguły tworzenia literatury (eposu i tragedii), ustaliło kategorie takie jak: mimesis, katharsis, decorum.

Skojarz
Misterna struktura, wytłumaczalna matematycznie, wyrażona w liczbach – oto harmonia Arystotelesa. W średniowiecznej filozofii przejmie ją św. Tomasz, będzie to filozofia harmonijna. W literaturze wyrastającej ze średniowiecza, a wkraczającej w renesans – misterną strukturę na wzór arystotelesowski zbuduje Dante w Boskiej Komedii. To zaświaty – niebo, piekło, czyściec, obszary wędrówki Dantego.

Doktryny późniejsze

Recepty na szczęście

Przez wieki wymyślono dużo różnych sposobów na dobre i szczęśliwe życie. Bardzo ważne są dwie starożytne teorie:

Epikureizm

• Twórca: Epikur (przełom IV I III w. p.n.e.)
• Hasło: carpe diem (chwytaj dzień, ciesz się chwilą).
• Żyć szczęśliwie według filozofa Epikura – twórcy nurtu – to żyć bez cierpienia. Szczęście – to brak bólu, a ból ludzki bierze się z lęku przed bogiem i przed śmiercią. Należy zatem unikać myśli o śmierci, bo jej nie ma. Póki żyjesz, nie ma śmierci – jeszcze jej nie ma. Gdy umierasz, nie wiesz o tym – już jej nie ma, bo nie ma nic. A co jest? Codzienne, piękne życie. Wykorzystuj dary losu, ciesz się każdą chwilą, wiedź życie proste w zgodzie z naturą – a będziesz szczęśliwy. Epikur założył w Atenach szkołę zwaną Ogrodem Epikura.

Stoicyzm

• Twórca: Zenon z Kition (przełom IV i III w. p.n.e.)
• Hasło: zachowaj spokój!
• Stoicy głosili, że sposobem na szczęśliwe życie jest stłumienie uczuć i namiętności. Radość czy rozpacz są tak samo groźne – zbyt wielkie emocje prowadzą do kłopotów, spokój, hart ducha czynią człowieka silniejszym. Stoik posiada równowagę ducha, jest trochę jak kamień – czy uderzy weń wielka radość, czy tragedia, pozostaje niewzruszony. Człowiekiem powinien rządzić „rozum, nie namiętności”. Stoicyzm bardzo przypadł do gustu starożytnym Rzymianom, był filozofia modną w imperium.

Cynicy

• Twórca: Diogenes (IV w. p.n.e.)
• Założenia: odrzuć konwencje, żyj po swojemu, minimalistycznie, bez społecznych norm, autorytetów. Człowiek nie potrzebuje do życia wygód, reguł, obyczajów ani władzy. Nie trzeba niczego posiadać – nie będzie bolała strata. Miejsca potrzeba tyle, by położyć głowę, jedzenia tyle, by przeżyć, a do okrycia ciała starczy byle łachman. Diogenes szczycił się tym, że żył jak pies – stąd nazwa (gr. kynikos – pies). Uważał się też za obywatela świata, nie uznawał podziałów narodowościowych.

Dziś słowo „cynik” ma inne znaczenie – to nie tyle żyjący jak pies, co negujący wszystko i drwiący z prawd i wartości. Cynik w każdym zachowaniu znajdzie wredną motywację…

Stoicyzm i epikureizm – dwie szkoły życia

Najważniejsze pojęcia filozoficzne

• Cnota (greckie: arete)
  Pojęcie kluczowe dla filozofii Sokratesa i etyki Platona. To pewna trwała dyspozycja człowieka, wskazująca, jak czynić dobrze. Cnotę można w sobie wypracować – ucząc się, stając się mądrym. Dla Sokratesa bowiem człowiek naprawdę mądry jest zawsze dobry.

• Demiurg
  To dla Greków odpowiednik Boga Stworzyciela. Demiurg to doskonały konstruktor, który zbudował świat.

• Etyka
  To najbardziej praktyczny dział filozofii, mówiący, jak należy postępować, o tym, co jest dobre, a co złe. Za ojca etyki uważa się Sokratesa.

• Idealizm
  Nazwa systemu filozoficznego mówiącego o ideach, o rzeczach doskonałych, istniejących poza światem i niedających się poznać. Pierwszy mówił o ideach Platon i to on stworzył nazwę dla późniejszych idealistycznych systemów filozoficznych.

• Filozofia
  Ten powszechnie używany termin pochodzi z greki i dosłownie znaczy tyle co „umiłowanie, pragnienie mądrości”. Platon w swoich dialogach pisze, że Sokrates tłumaczył tę postawę tak: „Pragnie się tego, czego się nie ma, nie można przecież czegoś chcieć, kiedy się już to ma – skoro więc filozof pragnie mądrości, to nie może być mądry”. Istotą filozofii jest więc właśnie zdanie sobie sprawy z tego, że nic się nie wie, że poznanie świata wymaga bardzo wiele trudu.

• Arche
  To początek, przyczyna, pierwsza zasada rządząca światem – materia, z której powstał i dzięki której nadal istnieje. Arche to główny cel poszukiwań pierwszych „zawodowych” myślicieli, jońskich filozofów przyrody.

• Materializm
  Materializm zakłada, że świat jest zbudowany tylko z materii, że nie ma nic pozazmysłowego, że możliwe jest całkowite poznanie świata. Materialistami byli jońscy filozofowie przyrody, Demokryt i epikurejczycy. Materialiści uważają idealistów za marzycieli, ludzi bujających w obłokach, których teorie są nic niewarte.

• Metafizyka
  Termin stworzony przez Arystotelesa, po grecku dosłownie oznaczający coś, co jest po fizyce czy poza fizyką. Metafizyka łączy się z idealizmem. Zajmuje się takimi zagadnieniami, jak istnienie Boga czy nieśmiertelnej duszy. Mówi o rzeczach niepoznawalnych za pomocą zmysłów, wykraczających poza zwykłe poznanie.

 

Najważniejsi filozofowie greccy

• Tales z Miletu – pierwszy filozof. Stworzył geometrię, znał się na astronomii – zaskoczył swoich współczesnych dokładnym wyliczeniem daty zaćmienia Słońca.

• Sokrates – autor słynnego zdania: „Jedno wiem, że nic nie wiem”, mistrz dyskusji, został skazany na śmierć za „ateizm i szerzenie zepsucia”.

• Platon – uczeń Sokratesa, jego słynne dzieło to Obrona Sokratesa, a także dialogi filozoficzne.
  Platon badał idee i cienie idei, uznawał świat zjawisk za względny. Słynnym pojęciem pochodzącym od Platona jest „jaskinia platońska”.

• Arystoteles – budował racjonalną wiedzę, badał powszechne prawa bytu. Znanym dziełem Arystotelesa jest Poetyka, dzieło o zasadach tworzenia literatury.

• Zenon z Kition – twórca stoicyzmu.

• Epikur – twórca epikureizmu.

Pitagoras z Samos
Matematyk (to on odpowiada za twierdzenie o przyprostokątnych trójkąta równoramiennego i ich polach). Wymyślił termin „filozofia”, a także „kosmos”. Pierwszy wpadł na pomysł, aby kosmos ująć w kategorie matematyczne… bo sądził, że w świecie fizycznym panuje porządek reguł matematycznych. I my przecież wierzymy w to do dziś, na tym zbudowaliśmy nasz świat komputerów i lotów w kosmos…

 

Jaki jest ten świat?

• Materialiści: materialny!
  Jedyną faktycznie istniejącą, obiektywną, dla wszystkich jasną substancją jest materia. Przedmioty materialne są ważniejsze dla zdobycia wiedzy o istnieniu. Natomiast myśli, ideały, uczucia są wytworem materialnego mózgu.
  Za pierwszego filozofa materii uznaje się Demokryta z Abdery, który głosił…
  Wszystko, cała nasza rzeczywistość: ludzie, zwierzęta, a nawet dusza składa się z malutkich atomów.

• Idealiści: Prawdziwe wartości to idee!
  Myśli, świadomość, dusza – to było pierwsze, materialne kształty są czymś wtórnym, są pochodną idei.

• Platon głosi: Prawdą i istotą wszechświata są idee.
  Nie widzimy ich. Wszystko, co możemy zobaczyć: przedmioty, ludzie, my sami, to tylko cienie idei, odbicie – prawdziwa idea jest nie do zobaczenia.

Demokryt z Abdery
Ojciec materializmu, współtwórca pojęcia „atomu”. Postrzegał świat jako materię złożoną z maleńkich, ruchliwych cząstek. Atomy są niepodzielne, niezniszczalne, wciąż tyko zmieniają konfiguracje… a ludzie i zwierzęta to nietrwałe kompozycje atomów. Za – bez mała – dwadzieścia sześć stuleci zrodzi się fizyka atomowa. Ale jej początek miał miejsce w głowie Demokryta…

 

Nawiązania

W licznych pieśniach Jan z Czarnolasu da wyraz zgody z ideologią epikurejską.

„Miło szaleć, kiedy czas po temu”,
„Chcemy sobie być radzi”,
„A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci”…

Poeta polski będzie miał inne wyobrażenie o śmierci, lecz znajdowanie sensu w urodzie życia i świata będzie mu bardzo bliskie.

„Nie wierz fortunie, co siedzisz wysoko…”.
Te słowa Kochanowskiego mogłyby być mottem dla bohaterów ragedii Sofoklesa, któremu Chór śpiewa:

„O śmiertelnych pokolenia, życie wasze to cień cienia…”.

Stoicy wskazywali niepewność losu. Mieli na to sposób – spokój. Potomnym nie zawsze udawało się powstrzymać emocje, gdy zaznawali ciosów tegoż losu.

Pamiętaj słowa Makbeta!

„Życie jest cieniem ruchomym jedynie, nędznym aktorem, który przez godzinę pyszni i miota się po scenie…”.

Uwaga!
Motyw theatrum mundi podchwycony chętnie przez Szekspira i Kochanowskiego, Prusa i poetów współczesnych, np. Stachurę – pochodzi od Platona. Wyraża się w poglądzie, że życie jest sceną teatralną, człowiek aktorem, a los – Bóg – bogowie reżyserami kierującymi scenariuszem…

Stoicyzm
To nurt materialistyczny, utworzony w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition. Zakładał, że człowiek, by osiągnąć szczęś­cie, musi zachować równowagę duchową, powagę, spokój i trzeźwość umysłu. Rządzić człowiekiem powinien „rozum, nie namiętności”. Stoik to ktoś, kto nie poddaje się emocjom, żyje zgodnie z naturą, wyrzeka się dóbr przemijających, a w zamian osiąga szczęście. Stąd właśnie o ludziach, którzy spokojnie i z kamienną twarzą przyjmują ciosy i dary losu, mówimy, że cechuje ich stoicki spokój.