Anglia na początku XVII w.

Początek XVII w. – to ten etap w dziejach literatury, który zdominowały dzieła Szekspira (przypomnijmy, iż to twórca przełomu epok, premiera Hamleta nastąpiła w 1602 r.). Do 1603 r. trwa epoka elżbietańska – rządy Elżbiety I, córki nieszczęsnej Anny Boleyn. Anglia staje się mocarstwem. Londyn będzie wkrótce największym miastem Europy. Powstaje tu pierwszy stały teatr – The Globe! Na jego deskach odbywają się premiery Szekspirowskich dramatów – dzieł oryginalnego twórcy, którego trudno zaszufladkować, zamknąć w jednej epoce.

Poezja metafizyczna

  • Ten typ poezji doskonale wyraża filozofię i nastrój baroku: jego refleksję nad kruchością człowieka, nad czasem, śmiercią i przemijaniem.
  • Jest to też poezja intelektualna, trudniejsza w odbiorze, odwołująca się często do mitologii, czy filozofii.
  • W kompozycji – pełna konceptów i barokowej ornamentyki: paradoksu, oksymoronów, inwersji.

Szekspirowska Anglia

Poezja metafizyczna

Tę tworzą między innymi John Donne, George Herbert i Henry Vaughan w Anglii. To poezja intelektualna, kunsztowna w formie, bogata w treści.

  • Treść tej poezji też odzwierciedla ducha epoki – często kierowana jest do Boga, ujmuje kosmos jako misterną strukturę, a człowieka jako „garść prochu”, nicość, marność, mdłe robactwo.
  • Twórcy układają strofy o śmierci, przemijaniu, marności kondycji ludzkiej, Bogu, miłości. Piszą jednak w specyficzny sposób. Tworzą kanon stałych obrazów, który utrwali się w poezji. Kanon, do którego nawiążą także polscy poeci. Kołyska – to symbol grobu, człowiek – garść prochu.

Za ojca kierunku uznaje się Johna Donne’a, twórcę prowokacyjnych konceptów. Donne jest poetą miłości, tak jak George Herbert piewcą śmierci, a Henry Vaughan mistykiem.

Metafizyka to dział filozofii. Sam termin wymyślony został przez Arystotelesa i u niego oznaczać miał naukę zajmującą się wszystkim, co następuje po fizyce (gr. metá ta physiká) – czyli zjawiskami zmysłowymi i zwykłą przyrodą.

Metafizyka podejmuje zagadnienia:

  • istnienia i natury Boga,
  • myślenia człowieka o świecie,
  • natury człowieka, jego życia, związków między ludźmi,
  • sensu historii.

Dlaczego poezja metafizyczna?

Terminu tego użyto nie bez powodu:

  • język poetów metafizycznych ma dużo więcej wspólnego z filozofią niż z liryką;
  • również tematyka utworów poetów ze szkoły Donne’a jest metafizyczna. Przewodnim motywem jest paradoks egzystencji człowieka – to, że rodzimy się, aby umrzeć, że nasz wzniosły i piękny, i nieśmiertelny duch znajduje się w brudnym, chorym i zniszczalnym ciele.

Na życie ludzkie poeci metafizyczni spojrzeli przez pryzmat świata i Boga. W konfrontacji z nieskończonością jesteśmy nic niewartym pyłem, czymś chwilowym i ulotnym. Najgorsze jednak, że jako istoty myślące potrafimy to zrozumieć, jesteśmy, jak to określił Blaise Pascal, trzciną myślącą – tragiczną i małą istotą, której jedynym walorem jest zdolność myślenia. Cóż jednak po tym, skoro nic nie możemy poradzić na naszą dolę?! Czy nie lepiej byłoby nie myśleć w ogóle i dzięki temu żyć przynajmniej w spokoju i bez lęku? To jest jednak niemożliwe – jesteśmy bowiem ludźmi i to właśnie myślenie jest istotą człowieczeństwa. Przed śmiercią i metafizycznym lękiem przed nieskończonością nie uratuje nas nawet Bóg – On bowiem jest głuchy na nasze prośby. Nie należy się jednak od Stwórcy odwracać, gdyż mimo wszystko jest On naszą jedyną nadzieją.

.

Cechy poezji metafizycznej

  • Podstawowym pojęciem używanym w odniesieniu do poetów metafizycznych jest angielski termin wit. Niestety nie ma on dobrego odpowiednika w języku polskim, tłumaczyć go możemy jako: intelekt, bystrość, odkrywczość, mądrość, błyskotliwość, umiejętność zaskakiwania nieoczekiwanym dowcipem.
  • Dla poety, który posiadał ów wit, najlepszym narzędziem służącym do budowania wiersza był koncept, zaskakujący i odważny pomysł, wokół którego tworzona była cała konstrukcja utworu.
  • Koncept i sposób jego przedstawienia musiały być niebanalne – dlatego poeci metafizyczni tak bardzo szokowali. Starali się bowiem łączyć ze sobą jak najbardziej odległe sfery doświadczenia: miłość z nienawiścią, narodziny ze śmiercią, piękno z brzydotą, wiarę z grzechem. Samuel Johnson określił to jako discordia concors, czyli zgodność przeciwieństw.
  • Najważniejszym punktem takiego wiersza jest pointa – zaskakujące, kłujące wręcz zakończenie. To właśnie w poincie schodzą się przeciwieństwa – tu dochodzi do ich paradoksalnej zgodności.
  • Wiersz „metafizyczny” musiał być ponadto uderzający, zwalający z nóg – wyjaśnia to kolejny termin angielski: strong lines, czyli mocne wersy.
  • Bardzo ważną cechą jest „intelektualność” poezji metafizycznej. Poeci ze szkoły Donne’a budowali dzieła misterne i bardzo skomplikowane. Intelekt, zarówno w trakcie pisania, jak i podczas odczytywaniu utworu, grał wielką rolę. Za to między innymi ganiono poetów metafizycznych. Uważano, że ich wiersze to jedynie pozbawione głębszego sensu intelektualne sztuczki. Pewien krytyk napisał, że „zamiast poezji pisali oni tylko wiersze”. Krytyka ta z oczywistych powodów wychodziła z kręgów klasycystycznych. Poeci metafizyczni nie stawiali sobie bowiem żadnych celów dydaktycznych, nie chcieli ilustrować żadnej filozofii ani nauki moralnej, na stawiane przez siebie pytania nie dawali żadnej odpowiedzi. Ich celem było przedstawienie paradoksu życia człowieka. Paradoksu, którego nie da się wyjaśnić w żaden sposób.

 

Poezja metafizyczna zaistniała w wielu krajach:

  • W Hiszpanii pod mianem gongoryzmu – od nazwiska najwybitniejszego przedstawiciela tego nurtu: Luisa de Gongory.
  • W Anglii tworzą poeci metafizyczni:
    • John Donne („poeta miłości”, który ożenił się z szesnastolatką),
    • George Herbert – „poeta śmierci”
    • trzeci metafizyk – Henry Vaughan

Uwaga! Nazwy „poeci metafizyczni” użył pierwszy doktor Samuel Johnson – oświeceniowy krytyk angielski, niechętny wobec poetów barokowych.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Poezja metafizyczna barokowej Polski

Poezja baroku

Metafizyczna głębia? Forma, która przysłania treść? Twoja opinia o poezji baroku.

Wymień i scharakteryzuj polskich przedstawicieli poezji metafizycznej