W nocy z 13 na 14 grudnia 1981 r. w całym kraju zamilkły telefony. Władze rozpoczęły aresztowania przywódców „Solidarności”. Rano w telewizji zamiast Teleranka widzowie ujrzeli ponurą twarz generała Jaruzelskiego obwieszczającego wprowadzenie w Polsce stanu wojennego.
Najważniejsze wydarzenia
Świat:
- 1981 – Ronald Reagan zostaje prezydentem USA.
– zamach na życie papieża Jana Pawła II.
1982 – NATO wprowadza sankcje gospodarcze wobec Polski.
– Prezydent Ronald Reagan proklamuje „dzień solidarności z narodem polskim”.
– Śmierć Leonida Breżniewa; jego następcą zostaje Jurij Andropow. - 1984 – Śmierć Jurija Andropowa; jego następcą zostaje Konstantin Czernienko.
- 1985 – Po śmierci Czernienki władzę w ZSSR przejmuje Michaił Gorbaczow; początek pierestrojki.
Polska
- 1980 – Czesław Miłosz otrzymuje Literacką Nagrodę Nobla.
– Strajki w na Wybrzeżu, powstanie i legalizacja „Solidarności”, porozumienia strajkujących z władzami (tzw. porozumienia gdańskie).
– Odsunięcie od władzy Edwarda Gierka. I sekretarzem Partii zostaje Stanisław Kania.
– Debiut Jana Polkowskiego – tomik To nie jest poezja (w drugim obiegu).
– Konspiracyjne wydanie Innego świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
- 1981 – Wojciech Jaruzelski zostaje premierem PRL, a następnie szefem partii
– I Zjazd „Solidarności”.
– 13 XII – wprowadzenie stanu wojennego. Władzę przejmuje Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON) pod przewodnictwem Wojciecha Jaruzelskiego. Liczne strajki, krwawo tłumione przez wojsko i policję: śmierć dziewięciu górników kopalni „Wujek”. Internowanie ponad 6 tys. działaczy związkowych i politycznych oraz wielu twórców kultury.
– Debiut poetycki Bronisława Maja – tomik Taka wolność
- 982 – Zawieszenie działalności prasy i wszystkich związków twórczych.
– Konspiracyjne wydanie Raportu o stanie wojennym Marka Nowakowskiego.
- 1983 – Druga pielgrzymka papieża Jana Pawła II do Polski.
– Zniesienie stanu wojennego.
– Lech Wałęsa otrzymuje Pokojową Nagrodę Nobla.
– Emigracyjne wydanie tomiku Zbigniewa Herberta Raport z oblężonego miasta
- 1984 – Porwanie i zamordowanie przez milicję księdza Jerzego Popiełuszki.
– Powieść Wiesława Myśliwskiego Kamień na kamieniu
– Konspiracyjne wydanie powieści Tadeusza Konwickiego Rzeka podziemna, podziemne ptaki
- 1985 – Procesy polityczne działaczy solidarnościowych.
– Proces morderców księdza Jerzego Popiełuszki.
- 1986 – Uwolnienie prawie wszystkich więźniów politycznych.
– Tomik Wisławy Szymborskiej Ludzie na moście
– Pierwsze wydanie Dzieł Witolda Gombrowicza.
– Na emigracji powieść Andrzeja Szczypiorskiego Początek
- 1987 – Trzecia pielgrzymka papieża do Polski
– Debiut Pawła Huelle, Weiser Dawidek
- 1988 – Demonstracje studentów w Warszawie, Krakowie i Lublinie.
– Fala strajków w wielu miastach Polski.
– Spotkanie ministra spraw wewnętrznych Czesława Kiszczaka z Lechem Wałęsą. Rozmowy na temat legalizacji „Solidarności”.
Co na świecie?
- Lata 80. to jeden z najbardziej posępnych okresów historii najnowszej. Większą część świata nękają kryzysy ekonomiczne i polityczne, często przekształcają się w lokalne wojny i rewolucje. Dotykają one głównie państw Trzeciego Świata, ale i bogatsze kraje borykają się w tym okresie z problemami. Przykładem może być Wielka Brytania, która na przełomie lat 70. i 80. przeżywa poważną zapaść ekonomiczną, przetacza się przez nią olbrzymia fala protestów społecznych, musi borykać się z eskalacją przemocy w Irlandii Północnej, a na dodatek angażuje się w wojnę z Argentyną o Falklandy (Malwiny).
- Wyścig zbrojeń przybiera zatrważające rozmiary, a narastające napięcie pomiędzy Wschodem a Zachodem sprawia, że obywatele większości państw świata żyją w cieniu groźby jądrowej zagłady. ZSRR stoi na krawędzi przepaści. Gospodarka tego olbrzymiego kraju znajduje się w katastrofalnym stanie, wciąż obniża się poziom życia obywateli, protesty społeczne i wewnętrzne rozgrywki między politykami osłabiają kraj. Na domiar złego w roku 1979 podupadające imperium angażuje się w wojnę z Afganistanem, która potrwa długie lata, obie strony będzie kosztować setki tysięcy ofiar, co jeszcze bardziej osłabi ZSRR.
- W USA od roku 1981 władzę dzierży Ronald Reagan, prezydent sprawujący rządy „silnej ręki” w kraju i ostro występujący przeciw wrogom zagranicznym. Doprowadza do zwiększenia funduszy na wyścig zbrojeń, aby ostatecznie pokonać w nim ZSRR. Ostatecznie mu się to udaje, bo Związkowi Radzieckiemu, z jego kulejącą ekonomią i skorumpowanym systemem, coraz trudniej dotrzymać kroku swemu zachodniemu konkurentowi.
- W roku 1982 umiera Leonid Breżniew. Po krótkich okresach rządów Jurija Andropowa i Konstantina Czernienki kierownictwo partii obejmuje Michaił Gorbaczow. Pragnie wyprowadzić kraj z kryzysu i zażegnać groźbę międzynarodowego konfliktu. Środkami wiodącymi do tego celu mają być: modernizacja gospodarki, humanizacja i demokratyzacja życia społecznego i politycznego, a także nawiązanie bardziej przyjaznych stosunków z USA. W ZSRR rozpoczyna się pierestrojka (przebudowa). Jednak jej skutki świat odczuje w pełni dopiero w następnej dekadzie.
- W kulturze panuje stagnacja. W filozofii, literaturze i wszystkich dziedzinach sztuki niepodzielnie panuje postmodernizm. Coraz częściej słychać głosy, że estetyka „wyczerpania” i filozofia bez zasad prowadzą donikąd. Intelektualiści poszukują nowych dróg i z niepokojem zadają sobie pytanie – co dalej?
Polska
W latach 80. świat zmienia się powoli, ale nieubłaganie. Jednym z epicentrów tych przemian jest Polska.
- Dekada rozpoczyna się wielkim sukcesem naszej literatury na arenie międzynarodowej. W roku 1980 Czesław Miłosz otrzymuje literacką Nagrodę Nobla. Ale to jedno z niewielu optymistycznych dla Polaków wydarzeń tego ponurego dziesięciolecia.
- W kraju od kilku lat trwają strajki i protesty robotników. 1 lipca 1980 r. władze wprowadzają w życie kolejną, drastyczną podwyżkę cen żywności. Fala strajków ogarnia cały kraj. W sierpniu powstaje Międzyzakładowy Komitet Strajkowy. Na jego czele staje Lech Wałęsa. Nikt nie podejrzewa, że ten skromny elektryk z gdańskiej stoczni za dziesięć lat zostanie pierwszym prezydentem III Rzeczypospolitej.
- Kilka miesięcy później, w październiku, powstaje oficjalnie uznany przez władze Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. Na jego czele stoi Lech Wałęsa. „Solidarność” próbuje bronić praw robotników. Bez skutku. 13 grudnia 1981 r. zniecierpliwiony generał Wojciech Jaruzelski, prezes Rady Ministrów PRL i I sekretarz PZPR, wprowadza w Polsce stan wojenny. Wojsko wychodzi na ulicę. O żadnych negocjacjach nie może już być mowy. Przepisy stanu wojennego zakazują strajków, manifestacji i wszelkich zgromadzeń publicznych, zawieszają działalność organizacji społecznych, ograniczają swobodę poruszania się i komunikowania i wprowadzają godzinę policyjną. „Solidarność” zostaje zdelegalizowana, wielu jej działaczy trafia do więzień lub obozów dla internowanych. Służba bezpieczeństwa posługuje się terrorem, prowokacją i skrytobójstwem. W świat rusza kolejna fala emigracji politycznej, tym razem złożona głównie z działaczy „Solidarności”.
- Ale wszystko to nie zniszczyło ducha oporu w społeczeństwie. „Solidarność” nadal prowadzi aktywną działalność polityczną w podziemiu, w walkę z władzą włącza się również Kościół. Większość narodu ucieka się do rozmaitych, czynnych (strajki i demonstracje) lub biernych (odmowa udziału w życiu publicznych) form oporu wobec władz.
Życie literackie
Stan wojenny całkowicie sparaliżował oficjalne życie literackie w kraju. Zawieszono bądź rozwiązano wszystkie związki i organizacje twórcze (m.in. rozwiązano Związek Literatów Polskich), wstrzymano wydawanie większości pism kulturalno-literackich, niemal całkowicie ograniczono kontakty polskich intelektualistów ze światem. Wielu twórców zostało dotkniętych zakazem publikacji, uwięzionych lub osadzonych w obozach dla internowanych (m.in. Andrzej Szczypiorski, Wiktor Woroszylski, Jan Polkowski).
Pisarze zareagowali zdecydowanie i jednomyślnie. Ostentacyjnie odmawiali udziału w oficjalnym życiu kulturalnym, organizowali konspiracyjne spotkania i wieczorki literackie w domach prywatnych, a w swojej twórczości często manifestowali sprzeciw wobec posunięć rządu Jaruzelskiego. Wielką rolę odegrał ukształtowany po roku 1976 II obieg literacki, który w czasach, gdy oficjalne instytucje wydawnicze i informacyjne zostały sparaliżowane cenzurą, był często jedynym źródłem wiarygodnych wiadomości. W II obiegu ukazywały się również utwory literackie komentujące rzeczywistość stanu wojennego. Twórców krajowych wspomagały też liczne ośrodki kulturalne stworzone przez solidarnościową emigrację.
Stan wojenny został oficjalnie zniesiony w roku 1983, ale zniewolenie polskiej kultury przez komunistyczne rządy generała Jaruzelskiego trwało aż do roku 1989, kiedy to Okrągły Stół całkowicie zmienił oblicze polskiej rzeczywistości.
Poezja
W poezji tego okresu króluje oczywiście temat stanu wojennego. Poeci, zarówno w kraju, jak i za granicą, żywo komentują rozgrywające się w Polsce wypadki. W drugoobiegowych czasopismach pojawia się mnóstwo poezji zaangażowanej, pisanej z zacięciem politycznym, będącej ważnym dokumentem ludzkich postaw, ale często pozbawionych szczególnych walorów artystycznych. Sięgano w nich po motywy znane z poezji romantycznej i literatury okupacyjnej. Wiersze te przeważnie wzywają czytelników do stawienia oporu władzom oraz w dramatyczny sposób ukazują cierpienia i męczeństwo polskiego narodu.
A jednak kilka utworów poetyckich, powstałych w czasie stanu wojennego lub bezpośrednio po nim, trwale zapisało się w historii polskiej poezji. Należą do nich: poemat Stanisława Barańczaka Przywracanie porządku i wiersz Zbigniewa Herberta Raport z oblężonego miasta.
- Przywracanie porządku Barańczak napisał w Stanach Zjednoczonych, tam też mieszka do dzisiaj. Utwór ten to gest solidarności z pozostałymi w kraju kolegami, a także próba całościowego ogarnięcia tragicznych wydarzeń pierwszych miesięcy stanu wojennego. Poemat to jakby chór różnych głosów (częściowo słyszanych przez radio) opowiadających o absurdalnej walce władz z narodem. Sporo w nim urzędowo-oficjalnego slangu, charakterystycznych dla Barańczaka gier słownych i refleksji nad zakłamaniem języka mediów.
- Herbert w Raporcie z oblężonego miasta rozpatruje wydarzenia z lat 1981-83 w kontekście moralnym. Stan wojenny to dla niego kolejna próba, jakiej została poddana ludzka i narodowa godność. Opór ludności jest w Raporcie z oblężonego miasta przedstawiony jako kolejne powstanie narodowe, które, choć poniosło klęskę, w rzeczywistości jest moralnym zwycięstwem tych, którzy opowiedzieli się po słusznej stronie i postępowali w zgodzie z własnym sumieniem.
W czasie stanu wojennego debiutowali też poeci najmłodszej generacji, dla których wydarzenia z lat 1981-83 były przeżyciem pokoleniowym. Najciekawsi wśród nich są Jan Polkowski i Bronisław Maj. Obaj żywo komentują polską rzeczywistość początku dekady. U Maja stan wojenny jest pretekstem do rozważań nad moralną i społeczną klęską współczesnego świata, a także nad zakłamaniem i zagubieniem najmłodszego pokolenia. Polkowski z kolei koncentruje się na posłannictwie poety, którego zadaniem jest przekazywanie pełnej prawdy o otaczającym świecie. Niestety, zadanie to bywa czasem niewykonalne, ponieważ nasz język jest niedoskonały.
Proza
Utwory prozatorskie, zwłaszcza te dłuższe, nie mogły być w prasie konspiracyjnej publikowane tak masowo jak wiersze, większość z nich ukazała się więc już po zakończeniu stanu wojennego.
- Jedna z najciekawszych powieści poświęconych wydarzeniom z początku lat osiemdziesiątych to Rzeka podziemna, podziemne ptaki Tadeusza Konwickiego. Akcja rozgrywa się w grudniu 1981 r., bohaterami są działacze polityczni, którzy ukrywając się przed milicją, prowadzą swą konspiracyjną działalność. Atmosfera przypomina zły sen, narracja jest porwana i niespójna, co potęguje doznanie chaosu pierwszych dni stanu wojennego. Postacie głównych bohaterów przypominają romantycznych szaleńców, którzy walcząc z kłamstwem i przemocą, dokonują „rewolucyjnego” czynu.
- Wydarzenia stanu wojennego posłużyły również za kanwę zbioru opowiadań Marka Nowakowskiego Raport o stanie wojennym. Przypominają one zapisy kronikarskie, styl Nowakowskiego jest konkretny i realistyczny, pozbawiony heroizmu. W Raporcie o stanie wojennym spotykamy się z bardzo różnymi postaciami, różne są też ich postawy wobec wydarzeń, jest to więc bardzo szeroki i wiarygodny obraz tamtych dni.
- Zupełnie inny pomysł na opisanie stanu wojennego wykorzystał Andrzej Szczypiorski w książce Z notatnika stanu wojennego. Jest to właściwie osobisty dziennik pisarza z czasów, gdy przebywał on w obozie dla internowanych, zapis codziennych wydarzeń, refleksji autora, a także jego doznań religijnych. Szczypiorski nawiązuje do tradycji więzienno-martylologicznej, żywej w polskiej literaturze od czasów romantyzmu.
W roku 1987 debiutuje Paweł Huelle. Pisarz ten podejmuje tematykę żydowską. Akcja jego powieści Weiser Dawidek dzieje się w latach 50. i dotyczy tajemniczego zniknięcia niezwykłego żydowskiego chłopca, narracja często jednak cofa się do wypadków II wojny światowej i holocaustu.
Dramat i kabaret
Lata 80. nie sprzyjają rozwojowi rodzimego dramatu. W dziesięcioleciu tym nie pojawił się ani jeden utwór sceniczny, który zyskał sobie trwałe miejsce w historii naszej literatury.
Natomiast stan wojenny i tragiczne wydarzenia z początku dekady stały się inspiracją dla cyklu utworów kabaretowych Mirona Białoszewskiego Kabaret Kici Koci. Korzystając z tradycji dowcipu okupacyjnego, Białoszewski ukazuje w nich absurdalność i komizm sytuacji stanu wojennego, kiedy to władza prowadzi walkę przeciw własnemu narodowi.
Zobacz:
