Zbigniew Herbert
Brzeg
Czeka nad brzegiem wielkiej i powolnej rzeki
na drugim Charon niebo świeci mętnie
(nie jest to zresztą wcale niebo) Charon
jest już zarzucił tylko sznur na gałąź
ona (ta dusza) wyjmuje obola
który niedługo kwaśniał pod językiem
siada na tyle pustej łodzi
wszystko to bez słowa
żeby choć księżyc
albo wycie psa
Zbigniew Herbert poznał już „drugi brzeg”. Czy okazał się wizją z jego poezji? Zauważ, że wiersz jest poetycką wersją mitologicznej wizji śmierci – według mitologii greckiej Charon, siwy starzec, przewozi dusze zmarłych przez Styks, pobierając za to obola. Herbert – poeta, który lubił rozsuwać zasłony czasu, odbudowywać w swojej wyobraźni literackie przestrzenie – podejrzewał, jak to się odbywa. Otóż wszystko rozgrywa się jakby w zwolnionym tempie, w zupełnej ciszy, jak w niemym filmie.
Pierwsza, wydzielona część utworu – to opis sytuacji, szczegółowa relacja z ostatniej podróży jakiejś nieznanej nam duszy. Skrót zdarzeń aż nazbyt prosty: Charon podpływa, dusza płaci, siada z tyłu pustej łodzi i odpływają. W ciszy, przy jakimś mętnym blasku czegoś podobnego do nieba. Solidaryzujemy się natychmiast z duszą przewożoną jak skazaniec; żądamy trochę zrozumienia, ciepła, współczucia, pociechy. Czemu ten Charon się nie uśmiechnie, nie zagada? Dlaczego nie ma nieba, a rzeka jest wielka i powolna? Nic, do czego człowiek przywykł – taka wizja budzi przerażenie i dreszcze.
Dwa ostatnie, oddzielone wersy – są refleksją, podsumowaniem obserwowanej sceny i zarazem pełnym goryczy protestem. Mówiono nam, że jak pies wyje przy księżycu, to znak śmierci. Dajcie nam choćby to wycie psa, choć jeden głos żegnający odchodzące życie. A tu nic – wszystko bez słowa, w lekceważącym milczeniu…
Zapamiętaj!
- Temat: śmierć ( problematyka egzystencjalna)
- Ujęcie: mitologiczny kostium,
- Przesłanie: bunt człowieka przeciw śmierci i tajemnicom egzystencjalnym, próba ocalenia ludzkiej godności wobec sił władających życiem i śmiercią.
Pisząc o tym wierszu nie zapomnij o:
- zaznaczeniu pośredniej liryki sytuacyjnej (relacja + refleksja);
- braku interpunkcji i wielkich liter (jest to wiersz wolny);
- prostocie wypowiedzi naśladującej relację (podkreślają ją zamknięte w nawiasach odautorskie „wyjaśnienia”);
- operowaniu barwą i dźwiękiem (a właściwie ciszą);
- możliwości odczytywania ostatnich dwóch wersów jako mowy pozornie zależnej w poetyckiej wersji; to mogą być również słowa wypowiedziane przez duszę – bohatera wiersza;
- nawiązaniach do innych utworów. Skojarzeń może być wiele, bo temat śmierci istniał w ludzkiej kulturze od zawsze. Być może warto przypomnieć mitologicznego Tanatosa – boga śmierci, który przybywał do umierającego, odcinał mu pukiel włosów i przekazywał podziemiom.
Poza tym – nie bój się następujących refleksji (zwłaszcza przy eseju):
- jakże różna to wizja od średniowiecznego danse macabre, tańca śmierci ogarniającego wszystkich, pocieszającego swoim egalitaryzmem.
- łódź śmierci – ale postrzeganą jako ukojenie i wyzwolenie, przywoływali ukołysani wyobrażeniem nirwany moderniści.
- Ciekawie pisze też Miłosz w wierszu pt. Twój głos: „Przeklinaj śmierć. Niesprawiedliwie jest nam wyznaczona”. Tym razem głosy naszych współczesnych wieszczów współgrają, a Miłosz kończy utwór „i boisz się wyroku, za to, że nic nie mogłeś”.
- Z Brzegiem kojarzy się inny wiersz samego Herberta, mianowicie U wrót doliny. Tym razem utwór rozgrywa się według scenariusza biblijnego. Obserwujemy nie jednostkową duszę, lecz „ przegląd” ludzkości, ale atmosfera jest podobna.
Zobacz:
Omów moralistykę i przesłanie wybranych utworów Zbigniewa Herberta