Chłopi Władysława Reymonta jako księga chłopów polskich, powieść społeczna i narodowa oraz studium psychologiczne.
Wstęp
Reymont miał bardzo dużą wiedzę o życiu społecznym polskiej wsi, o przemianach cywilizacyjnych, obyczajowych i przemianach mentalności. Znał dobrze nie tylko zasady współżycia wiejskiej gromady, ale również wiele wiedział o wiejskich konfliktach, różnicach interesów oraz o sporach (które odgrywały bardzo ważną rolę w życiu wsi!): z władzą administracyjną, z dziedzicami, z innymi sąsiadami… Dlatego uwikłał mieszkańców lipieckiej wsi w zatarg z władzą rosyjską o szkołę, konflikt z dworem o las i z niemieckimi kolonistami o ziemię. Sporo tego – ale nie tylko te fakty decydują o tym, że „Chłopi” są wielką powieścią społeczną.
Rozwinięcie
Chłopi to studium społeczne, a nawet… swego rodzaju dokument socjologiczny z życia polskich chłopów. Jakie mieli problemy? Z czego żyli i jak im się żyło? Jak wyglądał przekrój społeczny typowej polskiej wsi? Jaka panowała tam hierarchia? Ale dzieło Reymonta to nie tylko dzieło społeczne – to również powieść narodowa. Reymont wprowadził bowiem motywy związane z powstaniem styczniowym (byłymi powstańcami są np. parobek Kuba i Maciej Boryna). Noblista podkreślił i uwypuklił również przemiany, jakie zaszły w myśleniu polityczno-narodowym polskich chłopów. Starał się pokazać, że chłopi są warstwą społeczeństwa coraz silniej uczestniczącą w życiu narodowym i od tej pory odpowiedzialną za losy narodu. Przyszłość należy do młodych chłopów ukazanych w powieści, takich jak Antek, Mateusz Gołąb czy Szymek. To właśnie im Rocho przekazuje narodowe przesłanie – że w niedalekiej przyszłości zjawi się mnóstwo emisariuszy sprawy narodowej i wiele osób poświęci krew dla ojczyzny.
Ważne są także przemiany w mentalności chłopów. Tak oto kończy się na wsi epoka patriarchatu, niepodważalnej władzy najczcigodniejszego z rodu, ojca i „pana”. Takim patriarchalnym „władcą” był Maciej Boryna. Nie musiał on we wszystkim zgadzać się z gromadą – mógł przekonać ją do swoich poglądów. Jego syn i następca, Antek, nie osiągnie już takiej pozycji we wsi. Widzimy, że woli on podporządkować się woli gromady – widać to na przykładzie decyzji wyklęcia Jagny i wyrzucenia jej ze wsi. Antek, nie tak dawno namiętny kochanek dziewczyny, mówi tylko, że podporządkuje się woli większości.
Powieść Reymonta to także znakomite studium psychologiczne.
Pisarz wysunął na pierwszy plan czwórkę bohaterów: Macieja, Antka, Jagnę i Hankę. Żaden z tych bohaterów nie jest postacią czarno-białą, jednoznacznie dobrą czy złą. Maciej jest wprawdzie apodyktyczny, nerwowy i bywa bardzo surowy, jednak jest także znakomitym gospodarzem, kocha ziemię. Antek to równie porywczy człowiek, ale po jakimś czasie okazuje się dobrym ojcem i mężem, docenia poświęcenie Hanki i jej oddanie. Jagna to taka trochę femme fatale, ale przecież także dziewczyna o złotym sercu, życzliwa, artystyczna dusza, wrażliwa na piękno. Hanka – niby przyziemna i materialistka, skąpiradło, jest za to bardzo oddana rodzinie, pracowita, ma zdolności organizacyjne. Ciekawa jest przemiana wewnętrzna Hanki – z zahukanej, nieśmiałej, szarej myszki zmienia się w prawdziwą gospodynię, staje się pewniejsza siebie, zaradna. Wzbudza uznanie Macieja i jego zaufanie – a miał ją długo za płaczliwą i nic niewartą kobietę.Ponadto Reymont uwikłał czwórkę tych bohaterów w skomplikowany układ, w którym dużą rolę odgrywają walka o kobietę między ojcem a synem, walka Hanki o miłość męża i marzenie Jagny o prawdziwej miłości, której – jak czuje – nie mogą jej dać ani Antek, ani Maciej.
Pozostali bohaterowie, których życie wewnętrzne też mogłoby stać się przedmiotem studium, zostali z konieczności trochę zepchnięci na bok. Takim bohaterem jest Szymek, syn Dominikowej a brat Jagny. Na początku to zahukany chłopak (właściwie już młody mężczyzna!), który jak ognia boi się matczynego gniewu i nie potrafi się przeciwstawić temu, że matka nadal go bije. Podśmiewuje się z niego cała wieś. Wielka miłość do Nastki daje mu siłę wewnętrzną – chłopak, mimo sprzeciwu matki, poślubia Nastkę. Bardzo ciekawy jest też konflikt z powołaniem, który przeżywa kleryk Jaś, łagodny i wrażliwy chłopiec. Karierę duchowną raczej wybrali dla niego rodzice i ksiądz proboszcz. On sam, być może, pragnąłby innego życia, ale chyba nie wie jakiego. Ważna postać to także Jagustynka. Na jej przykładzie widzimy, że odrzucenie macierzyńskiej miłości może prowadzić na złą drogę nie tylko dzieci, ale i matkę. Ale Jagustynka na pewno nie jest złą kobietą. Jest w niej po prostu dużo bólu, że wyrzekły się jej własne dzieci.
Zakończenie
Epopeja chłopska Reymonta przyczyniła się do nominowania autora Nagrodą Nobla. To dzieło nie tylko wiernie prezentujące zwyczaje i mentalność polskiej wsi, ale również zawierające uniwersalne przesłania. Ponadto noblista stworzył galerię wspaniałych, barwnych postaci.
Zobacz:
Młodopolska epopeja wiejska – Chłopi Władysława Stanisława Reymonta