1. Mit faustyczny,
który zaczął się formować u schyłku XVI wieku, zdobywając szybko rangę jednego z najważniejszych mitów nowożytnej Europy, opowiada o dziejach człowieka chcącego żyć pełnią życia. Pierwsza popularna książka o Fauście historycznym, a już obrastającym legendą, przedstawiała go jako postać przenikniętą duchem renesansu i reformacji, wykształconego teologa i humanistę, nie stroniącego wszak od czarnej magii, pragnącego wiedzy, ale i użycia (stąd wziął się jego pakt z diabłem). Przyświecały mu ideały postępu, rozumu i nauki. (…) Faust jest również człowiekiem nowoczesnym, który poszukuje, wątpi i nie porzuca swych badań ani doświadczeń, mimo wszelkich niebezpieczeństw czy to o charakterze duchowym, czy materialnym. (…)
2. Faust miał zatem łączyć w sobie wszystkie zalety wielkich umysłów i wszystkie wartości wiedzy: od matematycznej po magiczną.
W tym sensie mógł stać się również prototypem bohatera romantycznego – w jego człowieczej pełni lub w jego dążeniu do takiej pełni. (…) romantycy mieli do Fausta stosunek bardziej osobisty i identyfikowali się z nim. Jego dążenie ekspansjonistyczne w połączeniu z rozpaczą było przecież znamieniem tragizmu epoki nowożytnej – i w tym sensie stawał się on “bohaterem problematycznym” czasów buntu i zwątpienia. Do kreacji bohaterskich zestawianych bądź porównywanych z Faustem romantycy wprowadzili Prometeusza, Lucyfera i Don Juana. W ten sposób repertuar cech faustycznych wyczerpywał niemal wszystko, co w epoce nowożytnej uznano za oznaki niezależnego człowieka – zdobywcy i buntownika. (…)
3. A jaki jest sens przeznaczenia Fausta według Junga?
Wykłada go w sposób następujący:
Na tle ówczesnych prądów w Europie chrześcijańskiej jeszcze wyraźniejsze jest to, że Faust odrzuca ideał ascetyczny. Walczy o swoje wyzwolenie duchowe i dokonuje podbojów, oddając się złemu duchowi; jednocześnie zadaje śmierć istocie, którą najbardziej kocha: Małgorzacie. (…) Ten jego podwójny los, z b a w i c i e l a i s i e w c y ś m i e r c i, zapowiedziany jest już na początku dramatu, podkreśla Jung. (…)
4. Historia Fausta,
należąc do nielicznych mitów ukształtowanych już w epoce nowożytnej, przyciągała do siebie i przekształcała rozmaite dawne podania i legendy, które łączyły się z kultem wiedzy, ale częściej z marzeniem o bezgranicznym poznaniu. (…) D w o i s t o ść wiedzy historycznego Fausta nie ulegała wątpliwości – był on u c z o n y m i m a g i e m jednocześnie, chlubił się znajomością nauk wszelkich, wśród nich także i tajemnych. W ten sposób też w micie faustycznym musiało ujawnić się uzurpatorskie marzenie o boskim charakterze wiedzy, (…) o duchowym panowaniu nad światem, za pomocą jednak “nieczystych” metod – sztuk czarnoksięskich. Stąd zresztą w opowieściach o Fauście dosłyszalne są echa legendarnych przekazów o Szymonie Magu, uważanym przez ojców kościoła za praojca wszelkiej herezji, za Arcy – Heretyka. Był to gnostyk, nosiciel “wielkiej mocy Bożej”, parający się czarną magią, potępiony wszak – za żądzę czynienia “nieprawych” cudów już w Dziejach Apostolskich. (…)
5. Podobnie jak Jean Jacques Rousseau reprezentuje Goethe przekonanie o nieograniczonych ludzkich możliwościach tworzenia.
Pogląd ów nieraz podlegał krytyce; wskazywano wówczas na stale towarzyszący ludzkim wysiłkom wznoszenia nowych światów ciąg klęsk, niepowodzeń, fałszerstw, oszustw, a także zbrodni, co zresztą również przydarza się Faustowi, choć nie przydarza się Prometeuszowi (jakkolwiek niekiedy nazywany bywa złodziejem za to, że ukradł bogom ogień). Ale o tym za chwilę.(…)
6. Pierwiastek faustyczny,
jakkolwiek sąsiaduje z prometejskim, nie jest przecież z nim tożsamy. W faustyzmie bowiem zawiera się ogromna doza niebezpiecznego demonizmu. Całe dzieje Fausta Goethego są tego dowodem, lecz może najdramatyczniej ujawnia się demonizm twórczości w ostatniej fazie życia, kiedy próbuje w II części realizować swoją u t o p i ę. (…)
7. Pod tchnieniem troski Faust ślepnie.
“Ludzie są ślepi przez całe życie, ty, Fauście, oślepnij przy jego końcu”. Tym symbolicznym oślepieniem kończy się czynne życie Fausta – tytana. Staje się już tylko igraszką w rękach Mefistofelesa. Jego rozkazy, zmierzające do dalszego rozszerzenia władztwa człowieka nad ziemią, podejmują lemury kopiące dla niego grób. Straszliwa i r o n i a t r a g i c z n a tych scen, kiedy ślepy starzec myśli o grabarzach, że są budowniczymi, rozwiązuje się jednak w ocaleniu Fausta, zgodnym z Goetheańską koncepcja moralnej ekonomii świata. Człowiek musi dążyć, poszukiwać i tworzyć. Pierwiastek Boski zaś przebacza i zbawia. (…)
8. Faust Goethego stał się przedmiotem nieskończonej ilości interpretacji.
Odsłaniały one różne jego aspekty, stosowały rozmaite skale wartości i ujawniały odmienne warstwy znaczeń. (…)
9. Doświadczenie totalitaryzmu napiętnowało lekturę Fausta.
“Utopia władzy” rzuciła cień zarówno na ideały prometejskie, jak na dążenia faustyczne. Czy i jak diabeł może być włączony w plan zbawienia? Czy zło dialektycznie przekształca się w dobro? Czy (…) istnieje nieprzekraczalna granica między dobrem a złem? (…) Oto pytania, których nie potrafimy się pozbyć, czytając Fausta Goethego.
Zobacz:
Wskaż podobieństwa i różnice między Faustem a typowym bohaterem romantycznym.