O wieku XX często mówi się jako o wieku zła, okrucieństwa… Jaką postawę przyjmowali wobec tych problemów dwudziestowieczni bohaterowie literaccy? Odwołaj się do konkretnych przykładów.

Jak reagować na zło?

Na wschód od Edenu Johna Steinbecka – nawet człowiek o naturze złoczyńcy ma zdolność, by zapanować nad swoim charakterem i pokonać pchający go w stronę coraz okrutniejszych występków instynkt. Zwycięstwo nad złem jest heroizmem potwierdzającym jednak, że człowiek to istota myśląca, która sama kreuje swoje życie.

Dżuma Alberta Camusa – walka z epidemią umożliwia autorowi pokazanie bohaterów, którzy nieoczekiwanie spotykają się ze złem. Jedni wykorzystują dżumę jako okazję do zrobienia dobrych interesów, myślą wyłącznie o własnym ocaleniu, inni usiłują się złu przeciwstawić, pomagają chorym, wyżej cenią życie innych ludzi niż własne. Postawa doktora Rieux to znakomity przykład heroicznej, samotnej walki ze złem, która niesie ze sobą ogromne koszty, ale też daje poczucie sensu w bezsensownej rzeczywistości.

Ziemia obiecana Władysława Reymonta – nie wszyscy w powieści zachowują się jak niegodziwe maszyny dążące do sukcesu. W świecie zła tacy bohaterowie jak Horn, Malinowski, Blumenfeld czy lekarz Wysocki starają się żyć w sposób uczciwy, sprzeciwiają się wyzyskowi najbiedniejszych, często poświęcając własną wygodę, zdrowie, pieniądze, a nawet stanowisko.

Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego – według autora kontakt człowieka z bezmyślnym okrucieństwem wojny na zawsze okalecza psychikę, pozbawia ludzi wrażliwości moralnej, współczucia dla cierpień innych. Tak właśnie zachowuje się zlagrowany Tadek, przystosowany do obozowych warunków, nastawiony jedynie na to, by przetrwać za wszelką cenę. Według Borowskiego sytuacja wojny – skrajnego zła – nie pozwala na negatywne oceny takich zachowań, ponieważ świat obozu kierował się własnymi prawami, których nie można odnosić do obowiązujących w normalnej rzeczywistości wartości moralnych.

Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – utwór stawia pytanie o to, czy tradycyjny podział wartości moralnych na dobro i zło obowiązuje również w warunkach skrajnych i nieludzkich. Czy niemoralne zachowania w świecie gułagu można oceniać podobnie jak zwykłe występki dokonywane w życiu codziennym? Autor broni się przed oskarżaniem postaw bohaterów w sytuacjach krytycznych, ale jednocześnie podkreśla, że nawet w rzeczywistości wojennego koszmaru można było dochować wierności zasadom etyki i ochronić własną godność i człowieczeństwo.

Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – życie w warszawskim getcie oznaczało konieczność dokonywania nieustannych wyborów moralnych, ale też zmieniło tradycyjne rozumienie etycznych wartości. Samobójstwo na przykład uznawane było przez mieszkańców getta i powstańców nie za akt niemoralny, ale heroiczny sposób przeciwstawienia się złu, wybór bardziej godnego sposobu umierania.

Lista Schindlera Thomasa Keneally’ego (i film w reż. Stevena Spielberga)
– nawet w wojennej rzeczywistości można przeciwstawić się powszechnemu złu, czego dowodzi postawa Schindlera, ratującego przed śmiercią w obozie koncentracyjnym setki Żydów. Trzeba jednak pamiętać, że bohater pobierał za uratowanie innych… pieniądze.

Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa Herberta – wiersz można odczytywać jako swego rodzaju kodeks etyki heroicznej – bohater zdaje sobie sprawę z tragiczności ludzkiego losu, z otaczającego zewsząd zła, ale jednocześnie podkreśla konieczność dochowania wierności wartościom moralnym, co – zdaniem autora – jest jedynym sposobem obrony ludzkiej godności.

Kariera jako przyczyna deprawacji człowieka

Granica Zofii Nałkowskiej – żądza władzy i pragnienie sławy powodują, że Zenon Ziembiewicz staje się człowiekiem bezwzględnym, egoistycznym, wykorzystującym innych ludzi, przede wszystkim jednak złem jest coraz wyraźniejszy u bohatera brak uczuć. Postawa ta zostaje zresztą srodze ukarana – desperacki krok Justyny Bogutówny, którą Ziembiewicz w brutalny sposób wykorzystał, uzmysławia bohaterowi pustkę i okrucieństwo jego życia oraz prowadzi do samobójczej śmierci.

Ziemia obiecana Władysława Reymonta – to, co dla jednych było realizacją marzeń o karierze i sukcesie, dla innych oznaczało bezwzględny wyzysk i upodlenie. Walka o pieniądze to najważniejszy sens życia głównych bohaterów – prowadzi jednak często do działań niemoralnych, okrutnych i podłych.

XX-wieczne wojny i systemy totalitarne jako wyraziste przejawy zła

Medaliony Zofii Nałkowskiej – posługując się oszczędnym, suchym, reportażowym językiem, autorka opisuje doświadczenia ludzi, którzy przeżyli koszmar hitlerowskiego totalitaryzmu. Ofiary przemocy, więźniowie obozów i maltretowani przez hitlerowców bohaterowie reagują na zło różnorako – jedni są nim porażeni, innych prowadzi ono do bierności i otępienia, jeszcze innych – do rozmycia jasnych kiedyś wartości moralnych.

Rok 1984 George’a Orwella – świat powieści to świat tyranii, psychicznego i fizycznego terroru, z pomocą którego zbiurokratyzowana władza steruje zachowaniami społeczeństwa. Czuwające nad wszystkim oko Wielkiego Brata bezwzględnie traktuje wszystkich, którzy sprzeciwiają się ustalonym przepisom (w większości niedorzecznym).

Zło, które kusi, fascynuje i pociąga

Lochy Watykanu André Gide’a – główny bohater to typowy „immoralista” (taki tytuł nosił inny utwór Gide’a), czyli człowiek stawiający się poza moralnością. Popełnia morderstwo, chociaż nie ma żadnego motywu, kieruje się w życiu impulsami i instynktami, które pchają go do zbrodni, ale też coraz bardziej destrukcyjnych form życia erotycznego.

Władca much Williama Goldinga – zdaniem autora człowiek „rodzi zło jak pszczoła miód”, ponieważ żyje w świecie cywilizacji, która zaraża wszystkich ludzi złem. Dlatego na wyspie, gdzie żyją uratowani z katastrofy samolotowej bohaterowie, początkową idyllę zakłóca brutalna rywalizacja o władzę i wpływy, która kończy się otwartymi walkami.

Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego – Jürgen Stroop, kat warszawskiego getta, to typowy przedstawiciel nazistowskiego systemu, przerażający swym zimnym okrucieństwem trybik w hitlerowskiej maszynie zagłady. Stroop w rozmowie z Moczarskim nie czuje skruchy, uważa swoje postępowanie za właściwe i jest przekonany, że hitlerowska ideologia była słuszna, a tym samym dawała prawo do najbardziej bezwzględnych zachowań.

Film Pulp Fiction Quentina Tarantina – często zarzucano reżyserowi fascynację złem. I rzeczywiście, okrutny i bezwzględny świat zawodowych morderców, skorumpowanych bokserów i handlarzy narkotyków przypomina piekło na ziemi, ale w wizji Tarantina to piekło jest… rozkoszne, ma swój urok i wdzięk. Tak naprawdę jednak reżyser opowiada o świecie, gdzie zewsząd czai się zło, wobec którego człowiek okazuje się bezradny.

Film Urodzeni mordercy Olivera Stone’a – młodzi bohaterowie są zafascynowani zadawaniem bólu, zabijaniem, przelewającą się krwią. Żyją więc w świecie stworzonej przez siebie moralności, którą określić można jako rzeczywistość pozbawioną wszelkich wartości wyższych.

Podpowiedzi do wypracowania:

Twórcy literatury niemal od początku zastanawiali się, skąd w człowieku – i w świecie – zło, pokazywali, jak cienka jest granica między tym, co dobre, a tym, co złe.

Cnota, poczciwe życie, postępowanie moralne – to sformułowania rzadko obecne we współczesnym języku. Może dlatego, że o dobru nie potrafimy i nie chcemy dziś mówić. Jeśli ktoś zachowuje się w sposób nieetyczny, przyciąga uwagę innych. Postępowanie uczciwe, zgodne z zasadami moralności wydaje się mało ciekawe. Zło jest efektowne, dobro – mało widowiskowe.

Zło może przybierać bardzo różne formy:

w Ulicy Krokodyli Brunona Schulza złem jest… nowoczesność, która wkrada się w życie tradycyjnego żydowskiego miasteczka, a przede wszystkim towarzysząca jej tandeta i miernota, prowadząca do rozwiązłości mieszkańców i zachowań niemoralnych;

w Matce Joannie od Aniołów Jarosława Iwaszkiewicza złem nie jest – wbrew pozorom – opętanie głównej bohaterki, ale jej pycha, chęć znalezienia się w centrum uwagi;

w Zniewolonym umyśle Czesława Miłosza zło ukrywa się pod postacią ideologii komunistycznej, która oczarowała wielu uznanych wówczas pisarzy i intelektualistów;

w Stu latach samotności Gabriela Garcii Márqueza złem jest wszystko, co nie należy do świata Maconda i przychodzi z zewnątrz (cywilizacja, nauka), zakłócając odwieczny porządek, rytuał i system wiary.

Pamiętaj o…
…Fryderyku Nietzschem! To właśnie jego filozofia wpłynęła najsilniej na XX-wieczne myślenie o tym, co jest złem, a co dobrem (celem Nietzschego było przecież „przewartościowanie wszystkich wartości”). Autor Tako rzecze Zaratustra sprzeciwiał się ostro chrześcijańskiemu modelowi pokory, którą traktował jako oznakę słabości. Opowiadał się za kultem fizycznej i duchowej siły, za światem „nadludzi” kierujących się w życiu własną etyką.

Od razu skojarz!
Pod koniec XIX wieku ukazała się niezwykle ważna powieść Oscara Wilde’a Portret Doriana Graya. Tytułowy, niezwykle piękny bohater to właściwie uosobienie zła, który zbrodnię traktuje jako sposób… poznawania świata, wtajemniczenia w najciemniejsze obszary ludzkiej psychiki i świadomości.

PODPOWIEDZI DO WYPRACOWAŃ

Twórcy literatury niemal od początku zastanawiali się, skąd w człowieku – i w świecie – zło, pokazywali, jak cienka jest granica między tym, co dobre, a tym, co złe.

Cnota, poczciwe życie, postępowanie moralne – to sformułowania rzadko obecne we współczesnym języku. Może dlatego, że o dobru nie potrafimy i nie chcemy dziś mówić. Jeśli ktoś zachowuje się w sposób nieetyczny, przyciąga uwagę innych. Postępowanie uczciwe, zgodne z zasadami moralności wydaje się mało ciekawe. Zło jest efektowne, dobro – mało widowiskowe.