Postać kontrowersyjna – jej miejsce i funkcja w literaturze.

Zestaw lektur

• Mitologia – mit ikaryjski (Ikar)
• Sofokles – Antygona (Antygona i Kreon)
• Legenda o świętym Aleksym (Aleksy)
• Pieśń o Rolandzie (Roland)
• William Szekspir – Hamlet (Hamlet)
• Miguel Cervantes – Don Kichot (Don Kichot)
• Adam Mickiewicz
– Konrad Wallenrod (Konrad Wallenrod)
– Dziady (Gustaw-Konrad)
– Pan Tadeusz (Jacek Soplica, Horeszko)
• Juliusz Słowacki – Kordian (Kordian)
• Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia (hrabia Henryk)
• Gustave Flaubert – Pani Bovary (Emma Bovary)
• Honoriusz Balzak – Ojciec Goriot (Goriot, Vautrin, Rastignac)
• Joseph Conrad – Lord Jim
• Fiodor Dostojewski – Zbrodnia i kara (Raskolnikow)
• Bolesław Prus – Lalka (Wokulski, Łęcka)
• Henryk Sienkiewicz – Potop (Andrzej Kmicic)
• Władysław Reymont – Chłopi (Jagna)
• Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni (Tomasz Judym), Przedwiośnie (Cezary Baryka)
• Maria Dąbrowska – Noce i dnie (Barbara)
• Sławomir Mrożek – Tango (Artur)
• Gustaw Herling-Grudziński – Wieża (nauczyciel z Sycylii)
• Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata (Małgorzata, Woland)
• Tadeusz Różewicz – Kartoteka (Bohater)
• Tadeusz Borowski – Pożegnanie z Marią (Vorarbeiter Tadek)

Termin: postać literacka

W obrębie świata przedstawionego postać literacka spełnia istotne funkcje konstrukcyjne: współtworzy sieć postaci ukazanych, a ponadto wiąże motywy fabularne, zwłaszcza zdarzenia (…) Ze względu na rolę w kształtowaniu ciągów fabularnych wyróżnia się postaci aktywne i pasywne. Pierwsze to te, których działania i decyzje wyznaczają przebieg zdarzeń, natomiast drugie to te, których losy są zdeterminowane przez niezależne od ich usiłowań zdarzenie i okoliczności.

 

Wstęp

Dzięki postaciom kontrowersyjnym literatura jest ciekawsza. Może to niesprawiedliwe – ale nie ideały, nie osoby jednoznaczne i przewidywalne nadają koloryt życiu – ale właśnie te, które nie mają jednoznacznej opinii, budzą wątpliwości. Kontrowersyjne, to znaczy właśnie takie: mające zwolenników i przeciwników, nie podlegające jednoznacznej ocenie, zdolne do czynów dyskusyjnych moralnie… Tacy bohaterowie mówią prawdę o ludzkim życiu – bo w rzeczywistości trudno spotkać chodzące ideały lub antywzorce, dokonywanie wyboru jest trudne, a opinie ogółu sprzeczne. Dlatego dobra literatura obfituje w postaci kontrowersyjne i żywi się nimi, a czytelnik nie ziewa nad długim opisem doskonałości czyjegoś życia, lecz zadaje sobie pytanie: czy ja tę postać lubię, czy nie, przyznaję jej rację czy przeciwnie…

Taki wstęp skupia się na refleksji nad miejscem osób kontrowersyjnych w literaturze, przy tym wyjaśnia, co taki termin znaczy. Zdradza pewne zacięcie do badań i obserwacji, a także zawiera refleksję filozoficzną. Nawet jeśli później autor pracy będzie opisywał postacie i zastanawiał się nad ich funkcją, nikt nie będzie mógł mu zarzucić, że pominął kwestię miejsc kontrowersyjnych w literaturze, tak jak tego wymaga temat.

 

Konspekt

Teza:

Wskażę postaci kontrowersyjne, stwierdzę, na czym ta kontrowersyjność polega, spróbuję przy każdej ocenić jej funkcję w utworze i miejsce – w dziele lub w literaturze. Przykłady:

Ikar – postać mitologiczna, reprezentant idealistów, marzycieli, ryzykantów. Ikarowe loty oznaczają poszukiwania i ambicje bardzo wzniosłe i trudne, ale niebezpieczne.
Drogą Ikara podążają wynalazcy i odkrywcy wszech czasów. Dlaczego jest postacią kontrowersyjną? Jego przeciwnicy zarzucają mu lekkomyślność, wręcz bezmyślną brawurę. Nie posłuchał głosu ojca. Nic nie osiągnął – zapłacił życiem za lot ku słońcu. Jego odwaga to po prostu młodzieńcza głupota. Ikar podoba się marzycielom i fantastom – pogardzają nim realiści. Ludzkość nie osiągnęłaby żadnego postępu, gdyby nie ryzykanci i pionierzy – twierdzą koła proikaryjskie. Przeciwnicy twierdzą, że ludzkość zyskuje wiele dzięki żmudnej pracy i mądrym przewidywaniom, a nie straceńczym czynom.

Mit ikaryjski odegrał ważną rolę w kulturze. Był malowany przez mistrzów, opiewany w wierszach, był inspiracją prozy. Właśnie dlatego, że decyzja bohatera budzi wątpliwości. Częste nawiązania do tego mitu świadczą też o szacunku ludzkości dla czynów dyskusyjnych, ryzykownych. Gdyby Ikar grzecznie przeleciał za tatusiem – nie byłoby sprawy, dyskusji, tej części pracy i wyspy Ikarii.

Rycerz Roland – w świetle średniowiecznej ideologii jest bez zarzutu. Opiewa się jego czyny, blednąc z szacunku dla odwagi, honoru, pobożności, woli walki. Wątpliwości nawiedzają człowieka współczesnego – czy dla honoru można lekką ręką skazać na śmierć swoich towarzyszy? Patrzeć, jak wróg wycina ich w pień i nie wezwać pomocy?

W świetle współczesnych kryteriów postawa kontrowersyjna. Ale – Roland spełnia funkcję wzorca proponowanego przez epokę do naśladowania – oczywiście rycerzom. Dopiero później badacze zaczną podejrzewać go o paranoję i obsesję na tle honoru.

Don Kichot – cóż jest kontrowersyjnego w Don Kichocie? Autor stwarzając tę postać, widział w nim szaleńca, który naczytał się romansów i stracił zmysły. Potomni zachwycili się błędnym rycerzem, który wyruszył w świat, by walczyć ze złem i stawił czoło wiatrakom.
Kim był właściwie Don Kichot? Wariatem czy rycerzem dobra? Wolimy myśleć, że to drugie, ale w końcu z żadnym wiatrakiem nie wygrał, a słowo donkiszoteria ma w sobie cień lekceważenia.

Natomiast rolę w kulturze odegrał niebagatelną – zapładniał wyobraźnię malarzy i poetów. Stał się patronem idealistów walczących z przeciwnościami nie do pokonania. Stał się swoistym symbolem kultury – ale w roli, której Cervantes nie przewidział.

Konrad Wallenrod – rycerz rodzimej produkcji. Czyżby rycerze byli szczególnie kontrowersyjni? Wszystko przez ten honor (patrz niżej, też o bohaterach honorowych). Wallenrod był przecież zdrajcą. Wychowany w zakonie, zrobił tam karierę, po czym celowo doprowadził zakon do zguby. Był szpiegiem. A jednak bohaterem – patriotą, wzorem polskich spiskowców. Być może usprawiedliwia go fakt, że Krzyżacy prowadzili wojnę zaborczą i łupieżczą, niszczyli jego naród, z drugiej jednak strony wiemy, że sam Wallenrod nie wybaczył sobie zdrady.
W dobie romantyzmu odegrał Wallenrod rolę ogromną. Dziś powiedzielibyśmy, że stał się postacią kultową, był symbolem pewnego typu walki, jedynej możliwej w owych czasach. Patronował powstańcom listopadowym („Wallenrod stał się Belwederem”). Pamiętajmy, że w myśl teorii Machiavellego nie uczynił nic złego.

Bohaterowie romantyczni – dlaczego kontrowersyjni? Bo mają na sumieniu nieetyczne czyny:

  • Gustaw-Konrad bluźni przeciw Bogu i jest skrajnym egotykiem, Kordian jest hamletyzującym słabeuszem i po prostu kompromituje się, mdlejąc w progu sypialni cara.
  • Hrabia Henryk zdradza żonę pod pretekstem uznawania wyższości poezji, a potem broni ludzi, którymi pogardza. Rzeczywiście dość kontrowersyjne są największe, postacie polskiej literatury. Za to miejsce zajmują w historii literatury i w kulturze najprzedniejsze – będą z nimi później porównywani, np. Kmicic, Wokulski. Bohaterowie romantyczni staną się też uosobieniem typu Polaka.

Stanisław Wokulski – dlaczego kontrowersyjny? Bo popisał się piramidalnym zaślepieniem i pozwolił zrobić z siebie osła. Całe życie pracował, odłożył na bok wielkie sprawy takie jak nauka, patriotyzm – bo spodobała mu się ówczesna blondynka. Czy on w ogóle myślał, czy rozum miał wyłączony i dał się zwieść uczuciom bardzo dojrzałego mężczyzny pragnącego miłości? Z drugiej strony – szlachetny, przerastający całe środowisko, uparty, energiczny? W dodatku nie wiadomo, co się z nim stało. W polskiej literaturze zajmuje miejsce najważniejszego amanta w najważniejszej powieści miłosnej. W tejże powieści jest motorem akcji – to wzór człowieka czynu.

Vorarbeiter Tadek z prozy Borowskiego – wzbudził wiele kontrowersji, ta postać wywołała nawet oburzenie społeczne. Przystosowuje się do obozowego życia, w pewien sposób godzi się z jego prawami, i po to, aby przetrwać, nie waha się poświęcić innych. Przyzwyczajeni do wizerunku szlachetnej ofiary, wzdrygamy się z niesmakiem na myśl o takiej postawie. Ideały: ocaleć, urządzić się jakoś w tym świecie, mieć lepiej – wydają się dyskusyjne. Tymczasem – taka właśnie konstrukcja bohatera podkreśla potworność obozu, jego wpływ na psychikę ludzką, każe też nie oceniać zbyt pochopnie, bo „tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono”.

 

Konkluzja:

Kontrowersyjni bohaterowie są interesujący, ale rzadko szczęśliwi. Są potrzebni – to oni budują akcję, budzą dyskusje czytelników, ich postępowanie wzbudza wątpliwości. Ich decyzje są konkretne i śmiałe, są ludźmi czynu lub ośrodkami akcji.
Tak jest w literaturze i w życiu – ale choć dowodzą, że istota ludzka jest skomplikowana, to również ich losy wskazują, że być kontrowersyjnym, to nie znaczy być człowiekiem sukcesu.

Uwaga!
Nie ma możliwości, aby omówić wszystkich kontrowersyjnych bohaterów literackich. Nie ma też takiej potrzeby. Należy dokonać selekcji i omówić wybrańców, czterech, może sześciu. Przy doborze trzeba pamiętać o pewnym zróżnicowaniu, unikać osób podobnych i powtarzania wniosków.

Istnieje niebezpieczeństwo napisania po prostu kilku życiorysów bohaterów. Tego nie wolno robić – należy skupić się na ukazaniu, na czym polega ich kontrowersyjność. Nie ma też wymogu, aby owe kontrowersje rozstrzygać i opowiadać się po stronie zwolenników lub przeciwników danego poglądu. Można pokusić się o porównanie losów czy też rangi problemów omawianych postaci – ale nie jest to konieczne.

Sposoby na uatrakcyjnienie tematu

Najlepszym sposobem wzbogacenia pracy na taki temat jest wykazanie się pewną wiedzą teoretycznoliteracką. Funkcje postaci, postać główna, aktant, struktura dzieła, miejsce w świecie przedstawionym, stosunek narratora wobec postaci, są to terminy, którymi przydałoby się swobodnie posługiwać.

Nie jest to trudne – w toku rozwoju prozy postacie literackie zawsze były bardzo ważnym elementem struktury powieści, bo ich losy stanowiły oś zdarzeń. Powinny być zatem aktywne, zindywidualizowane, niejednoznaczne – podział na czarne charaktery i papierowych idoli jest cechą literatury słabej. Dlatego kontrowersyjnych znajdujemy w dobrej literaturze. Dlatego kontrowersyjni wzbudzają emocje.

Dopiero literatura współczesna, awangardowa zaczęła eksperymentować z bohaterem, odebrano mu indywidualność, nazwano everymanem, Beckett (a u nas Tadeusz Różewicz) odebrał mu aktywność i uczynił biernym. Ale i taki może być kontrowersyjny.