Tadeusz Różewicz
Oblicze ojczyzny
ojczyzna to kraj dzieciństwa
miejsce urodzenia
to jest ta mała najbliższa
ojczyzna
miasto miasteczko wieś
ulica dom podwórko
pierwsza miłość
las na horyzoncie
groby
w dzieciństwie poznaje się
kwiaty, zioła, zboża
zwierzęta
pola łąki
słowa owoce
ojczyzna się śmieje
na początku ojczyzna
jest blisko
na wyciagnięcie ręki
dopiero później rośnie
krwawi
boli
Rodzaj liryki
Wiersz należy do liryki refleksyjno-patriotycznej.
Tytuł wiersza
Oblicze – charakter czegoś (np. oblicze kraju, oblicze społeczeństwa).
- Słownikowa definicja ojczyzny:
Ojczyzna – kraj, w którym się ktoś urodził, którego jest obywatelem lub z którym jest związany więzią narodową.
- Twoja definicja ojczyzny:
Ojczyzna – mój region, miejsce, w którym mieszkam, moja rodzina, dom.
Postać mówiąca w wierszu
Nie ujawnia się bezpośrednio – nie mówi o sobie wprost, ale przedstawia dwa pojęcia ojczyzny i je objaśnia.
Poetyckie definicje ojczyzny
Postać mówiąca w wierszu wyróżnia dwa oblicza (rodzaje) ojczyzny:
- małą najbliższą ojczyznę, czyli krainę dzieciństwa,
- ojczyznę trudniejszą – bolesną, krwawiącą, dorosłą.
Ojczyzna bolesna to na przykład miejsca, w których ginęli ludzie w obronie ojczyzny: Westerplatte, gdzie zginęli pierwsi obrońcy ojczyzny w 1939 roku, Warszawa , za którą walczyli i ginęli młodzi ludzie w powstaniu warszawskim, Monte Cassino, które zdobyte zostało dzięki ofierze polskich żołnierzy oraz wszystkie miejsca pamięci narodowej.
Nastrój wiersza
Większy fragment wiersza przedstawiający ojczyznę rozumianą jako dom tworzy ciepły, pogodny nastrój. Element niepokoju, a nawet tragizmu wprowadzają końcowe wersy, w których poeta mówi o bolesnym i krwawiącym obliczu ojczyzny.
Przesłanie wiersza
W dzieciństwie całą ojczyzną jest dom rodzinny: mama, tata. Im człowiek starszy, tym ojczyzna zatacza szersze kręgi. Staje się nią dom, w którym się mieszka, ulica, miejsce zamieszkania – wieś, miejscowość, miasto, okolice – lasy, pola, parki i przyroda – kwiaty, zioła, drzewa. Ojczyzna w oczach dziecka jest radosna, pachnąca i bliska. Ale później pojawiają się obowiązki i coraz trudniejsze skojarzenia. Chłopcy muszą dla ojczyzny odbyć służbę wojskową, dla ojczyzny trzeba się uczyć i pracować, dla ojczyzny trzeba brać udział w wyborach i współuczestniczyć w polityce. A czasem trzeba nawet podjąć walkę o nią. Gdy na wojnie giną nasi bliscy, wtedy ojczyzna najbardziej rani i boli.
Środki poetyckie
Bardzo oszczędnie użyte środki poetyckie. Występują:
- Epitety przymiotnikowe: „mała najbliższa ojczyzna”, „pierwsza miłość”.
- Epitety rzeczownikowe: „kraj dzieciństwa”, „miejsce urodzenia”.
- Personifikacja (uosobienie): „ojczyzna się śmieje”.
- animizacja (ożywienie): ojczyzna „rośnie, krwawi, boli”.
- Związek frazeologiczny: „na wyciagnięcie ręki” – blisko.
Rymy
Brak rymów! Taki bezrymowy utwór nazywa się wierszem białym.
Zapamiętaj!
Peryfraza (omówienie) – środek poetycki polegający na zastąpieniu jednego określenia innym, często przenośnym, które opisują to określenie. Utwór Oblicze ojczyzny jest właściwie jedną wielką peryfrazą. Padają kolejne pojęcia definiujące ojczyznę.
Inne wiersze o ojczyźnie
Wierszy o ojczyźnie powstało naprawdę dużo. Można powiedzieć, że prawie każdy poeta odczuwał potrzebę wypowiedzenia się na temat kraju, w którym żyje (albo kraju, w którym żyć nie mógł), Polski i Polaków.
Gdy ojczyzna w potrzebie
To temat związany z ojczyzną od początku istnienia państwowości. Gdy rodzi się państwo, tworzone są granice. Kiedy ktoś wdziera się przemocą za granice państwa, obywatele muszą ich bronić. Także poeci stawali do obrony polskości i słowem wzywali do tego obywateli.
Jan Kochanowski,
Pieśń V (Pieśń o spustoszeniu Podola)
Wieczna sromota i nienagrodzona
Szkoda, Polaku! Ziemia spustoszona
Podolska leży, a pohaniec sprosny,
Nad Niestrem siedząc, dzieli łup żałosny!
(…)
Cieszy mię ten rym: „Polak mądr po szkodzie”:
Lecz jesli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.
Tematyka pieśni: polityczna, napaść Tatarów (nasłanych przez Turków) na Podole w 1575 roku. Reakcja na prawdziwe wydarzenie.
Pieśń rozpoczyna gorzka apostrofa skierowana pod adresem Polaków – szlachciców, którzy nie potrafią obronić swej ziemi przed napaścią wrogów. Oto skutki niestrzeżonych granic polskich: spustoszona ziemia podolska, hańba dla Polaków i radość dla Tatarów, którzy dzielą łupy zrabowane w Polsce. Oto porwane kobiety i dzieci – jedne sprzedane jak niewolnicy, inne – na służbie u Turków i Tatarów, zhańbione i ośmieszone przez nich.
- Charakterystyka Tatarów – pogarda wobec nich, negatywne określenia, ośmieszenie ich koczowniczego trybu życia, zbójeckich, podstępnych sposobów walki, prymitywnych obyczajów.
- Charakterystyka Polski – kraju porównanego do stada owiec, napadniętego przez wilki.
- Charakterystyka Polaków – ociężałych, ospałych i zgnuśniałych szlachciców, pozbawionych woli walki, chęci służenia ojczyŹnie, nieostrożnych, bezmyślnych, słabych, ośmieszonych przez Turków i Tatarów, bez honoru.
Ciąg apostrof-wezwań do Polaków:
- Apel o opamiętanie, wybudzenie się z odrętwienia, bezczynności.
- Apel o obranie za swego patrona wojowniczego Marsa – mitologicznego boga wojny.
- Apel o zemstę, odwzajemnienie krzywd, zmycie hańby.
- Apel o przygotowanie porządnego wojska.
- Apel o uzbrojenie polskiej armii – o pozyskanie środków finansowych z przetopienia zastaw stołowych, tak obficie zabierających miejsce w polskich jadalniach.
Wiersz kończy się smutną refleksją, ostrzeżeniem polskiej szlachty za pomocą parafrazy słynnego przysłowia: Polak mądr po szkodzie. Kochanowski obawia się, że wkrótce słownik języka polskiego wzbogaci się o nowe przysłowie – że Polak jest głupi i przed szkodą i po szkodzie.
Zwróć uwagę!
- Na ogrom emocji przepełniających podmiot mówiący.
- Na typ liryki – zwanej liryką apelu, inwokacyjną (wzywającą do czynu, walki).
- Na ironię w uwagach i komentarzach podmiotu mówiącego.
Gdy ojczyzna daleko
Tęsknota za ojczyzną i miłość do niej rośnie, gdy się jest poza jej granicami i kiedy nie można wrócić do kraju.
Szczególnie ciężkim doświadczeniem dla Polaków była utrata przez Polskę niepodległości. Kolejne rozbiory podzieliły polskie ziemie pomiędzy trzech zaborców: Rosję, Prusy i Austrię. Na ziemiach tych zaczęły się procesy wynaradawiania Polaków. Wielu z nich musiało emigrować, uciekać (szczególnie po powstaniu listopadowym) przed represjami ze strony zaborców. Ale polskość udało się ocalić – również dzięki poetom.
Słynne cytaty z utworów o ojczyźnie
Kochasz ty dom, rodzinny dom,
Co w letnią noc, skroś srebrnej mgły,
Szumem swych lip wtórzy twym snom
I ciszą swą koi twe łzy?
Maria Konopnicka, Pieśń o domu
Niechaj mię Zośka o wiersze nie prosi,
Bo kiedy Zośka do ojczyzny wróci,
To każdy kwiatek powie wiersze Zosi,
Każda jej gwiazdka piosenkę zanuci.
Nim kwiat przekwitnie, nim gwiazdeczka zleci,
Słuchaj – bo to są najlepsi poeci.
Juliusz Słowacki, W pamiętniku Zofii Bobrówny
Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec
A kiedy trzeba – na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!…
Juliusz Słowacki, Testament mój
Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród,
Nie damy pogrześć mowy,
Polski my narów, polski lud,
Królewski szczep Piastowy.
Maria Konopnicka, Rota
Kto ty jesteś? Polak mały!
Jaki znak twój? Orzeł biały!
Gdzie ty mieszkasz? Między swymi.
W jakim kraju? W polskiej ziemi.
Czym ta ziemia? Mą Ojczyzną.
Czym zdobyta? Krwią i blizną.
Czy ją kochasz? Kocham szczerze.
A w co wierzysz? W Polskę wierzę!
Władysław Bełza, Kto ty jesteś? Polak mały!
Powiewa flaga,
gdy wiatr się zerwie.
A na tej fladze
biel jest i czerwień.
Czerwień to miłość,
biel – serce czyste.
Piękne są nasze
barwy ojczyste.
Czesław Janczarski, Barwy Ojczyste
Praca domowa
Wyraz „ojczyzna” nazywał kiedyś ziemię, którą ktoś odziedziczył po ojcu. A co dziś znaczy wyraz „ojczyzna”?
Kiedyś ojcowizna, ojczyzna – ziemia, majątek dziedziczone po ojcu; majątek należący od wielu lat do jednej rodziny.
Dziś ojczyzna to kraj, którego się jest obywatelem i do którego
jest się przywiązanym.
Wypisz wszystkie wyrazy, które nazywają to, czym – zdaniem osoby mówiącej w wierszu – jest ojczyzna.
Co oprócz krajobrazu wiąże się z pojęciem ojczyzny?
Ojczyzna według postaci mówiącej w wierszu to: kraj dzieciństwa, miejsce urodzenia, miasto, miasteczko, wieś, ulica, dom, podwórko, pierwsza miłość, las, groby, kwiaty, zioła, zboża, zwierzęta, pola, łąki, słowa, owoce.
Prócz krajobrazu ojczyzną jest dom rodzinny, rodzina, miejsce, w którym się mieszka, bliskie osoby, wspomnienia, groby bliskich zmarłych, poznane słowa, pokarmy, które się spożywa.
Ile znaczeń ma wyraz „ojczyzna” dla mówiącego w wierszu? Które fragmenty wiersza mówią, jak zmienia się rozumienie ojczyzny w miarę dorastania? Wyjaśnij, jak rozumiesz przenośne znaczenie tych wersów.
Postać mówiąca w wierszu przedstawia dwa oblicza ojczyzny, które mieszczą w sobie ogromną liczbę znaczeń. Ich liczba zwiększa się wraz z dorastaniem. Początkowo kojarzą się z nią same bezpieczne i ciepłe pojęcia. Ale z czasem ojczyzna nabywa cierpkiego i trudnego smaku.
Jak postać mówiąca wyjaśnia słowo „ojczyzna”? Porównaj to wyjaśnienie z definicją ze słownika: Ojczyzna – kraj, w którym się ktoś urodził i który jest krajem jego rodaków.
Definicja ojczyzny sformułowana przez postać mówiącą jest jeszcze bardziej zawężona od definicji słownikowej. Można by ją nawet nazwać „małą ojczyzną”, bo to dla podmiotu lirycznego miejsce pochodzenia: dom, rodzina, miejscowość, w której się mieszka.
Co znaczą w wierszu słowa: „na początku” i „później”? Wyjaśnij, kiedy „ojczyzna się śmieje”, a kiedy „krwawi / boli”?
„Na początku” oznacza czasy dzieciństwa – wtedy „ojczyzna się śmieje”. A „póŹniej” to okres, kiedy człowiek doroślej patrzy na sprawy swojego kraju, kiedy ojczyzna nie jest tylko krainą szczęśliwości, ale kiedy stawia przed człowiekiem wymagania, czasem nawet żąda ofiary z życia.
Jakie dwa czasowniki określają stany, w jakich znajduje się ojczyzna, pochodzą z wiersza Tadeusza Różewicza Oblicze ojczyzny.
Dla podmiotu lirycznego z tego utworu radosne oblicze ojczyzny, czyli tej, która się śmieje, kojarzy się z miejscem urodzenia, dzieciństwem, procesem poznawania tajników świata:
(…) na początku ojczyzna
jest blisko
na wyciągnięcie ręki
dopiero później rośnie
krwawi
boli
Wraz z upływem czasu, nabywaniem doświadczeń ojczyzna zaczyna jawić się jako miejsce, które „krwawi, boli”. Swoje uczucia do kraju wyrażało wielu poetów. Oto przykłady:
Ojczyzna się śmieje
- Zbigniew Jerzyna, To jest Polska
Kiedy nagle las zaszumi,
mowę sosny gdy zrozumiesz.
To jest Polska. […]
Z ojczyzną radosną poeta kojarzy, podobnie jak Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu – uroki „kraju lat dziecinnych”, polską przyrodę: szum lasów, w których królują sosny, topole rosnące przy ugorach, zroszone o poranku wrzosy, łany zbóż. Ale jest tu też element, który „krwawi”: białe krzyże, pod którymi spoczywają polscy żołnierze.
- Karol Wojtyła, Myśląc Ojczyzna
[…] gdy myślę Ojczyzna – by
zamknąć ją w sobie jak skarb.
Pytam wciąż, jak go pomnożyć, jak poszerzyć
Tę przestrzeń, którą wypełnia. […]
Podobnie jak w wierszu Jerzyny – nie ma jak „kraj lat dziecinnych.
- Wisława Szymborska, Gawęda o miłości ziemi ojczystej
[…] Ziemio ojczysto, ziemio jasna,
nie będę powalonym drzewem.
Codziennie mocniej
w ciebie wrastam
radością, smutkiem, dumą, gniewem. […]
To długi wiersz (i trochę „przestarzały” – w czasach komunistycznych pojawiał się na większości uroczystości narodowych). To, co sprawia, że „ojczyzna się śmieje” to miłość do ziemi rodzinnej i wspólna praca wszystkich obywateli.
- Antoni Słonimski, Ojczyzna
Są kraje, gdzie są smaczniejsze lody
I domy większe,
i samochody.
Gdzie bułki bielsze od naszej bułki,
Szkoły ładniejsze od naszej szkółki.
Choć na świecie są kraje bogatsze od Polski, w których ludzie żyją w większym luksusie, to i tak największą radością jest życie polskich rodzin „pod wspólnym dachem – ojczystym niebem”.
Ojczyzna krwawi, boli
- Cyprian Kamil Norwid, Moja piosnka [II]
Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla darów Nieba…
Tęskno mi, Panie… […]
Ojczyzna boli, bo nie ma jej blisko. Podmiot liryczny jest daleko od kraju – na emigracji. Tęskni za ojczyzną, w której ludzie szanują każdy okruszek chleba, bocianie gniazda, mają cześć dla wiary katolickiej.
- Zbigniew Jerzyna, To jest Polska
[…] Ujrzysz biało krzyż wycięty,
hełm i pod nim piasek święty.
To jest Polska.
Końcowy fragment wiersza mówi o ofiarach wojny.
• Kazimierz Wierzyński, Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny
Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny,
Wstąp tu, gdzie czekam po kryjomu:
W ugornej pustce jałowizny
Będziemy razem nie mieć domu. […]
To bardzo smutny wiersz o samotności i zagubieniu człowieka „bez ojczyzny”.
Zobacz:
Jakie cechy techniki poetyckiej Tadeusza Różewicza możesz wymienić?