Eliza Orzeszkowa | AleKlasa

Mini-CV

6 VI 1841 – urodziła się w majątku Milkowszczyzna na Grodzieńszczyźnie.
1852 – 1857 – pobierała nauki na pensji sakramentek w Warszawie.
21 I 1858 – wzięła ślub z Piotrem Orzeszką.
1863 – 1864 – aktywne uczestniczyła w powstaniu styczniowym.
1865 – 1869 – te lata spędziła samotnie w Milkowszczyźnie.
1866 – Orzeszkowa debiutowała opowiadaniem Obrazek z lat głodowych.
1869 – uzyskała unieważnienie małżeństwa, Pan Graba – pierwsza dobrze przyjęta powieść tendencyjna.
1873 – Marta – najpopularniejsza z powieści tendencyjnych.
1878 – Meir Ezofowicz – pierwsze arcydzieło.
1879 – 1882 – pisarka założyła własne wydawnictwo i księgarnię w Wilnie.
1887 – Nad Niemnem.
2 XI 1894 – odbył się ślub Orzeszkowej z Nahorskim.
12 XII 1896 – zmarł Stanisław Nahorski.
1905 – rozpoczęto akcję przyznania pisarce Nagrody Nobla.
1909 – ponowne ubieganie się o tę nagrodę.
1910 – Gloria victis.
5 V 1910 – Orzeszkowa zmarła z powodu choroby serca.

Eliza Orzeszkowa była zarówno jednym z pierwszych teoretyków pozytywizmu w Polsce, jak i najwybitniejszym twórcą tego okresu. Ale choć jej dzieciństwo przypadło na schyłek romantyzmu i w tym duchu została wychowana przez matkę – jej życiową postawę ukształtowała tragedia powstania styczniowego. Jednym z dominujących motywów jej twórczości było ukazanie skutków wielkiej zmiany społecznej i ekonomicznej wskutek uwłaszczenia i katastrofy politycznej po upadku powstania dla szlachty. Na kartach powieści zaznaczyła takie zjawiska, jak ubożenie ziemiaństwa (wysadzeni z siodła), terminowanie u rzemieślników młodych szlachciców pozbawionych źródeł utrzymania, tworzenie się nowej klasy miejskiej – inteligencji, emancypacja kobiet. Dziś postrzegamy ją także jako gorącą patriotkę nawołującą do walki o utrzymanie ziemi w rękach polskich, orędowniczkę solidaryzmu klasowego.

Na tle epoki

Czołowa rozprawa teoretyka pozytywizmu polskiego Aleksandra Świętochowskiego My i wy ukazała się w 1871. Swój pierwszy programowy artykuł Kilka uwag nad powieścią Orzeszkowa napisała w 1866 roku, mając za sobą jedynie samotną lekturę najwybitniejszych europejskich dzieł tego okresu. Ona też najobficiej realizowała założenia nowej epoki (tendencyjność) w prozie, by z biegiem czasu modyfikować je, udoskonalać, tak jak przez całe życie doskonaliła siebie. Po realizmie przyszedł czas na wykorzystanie naturalizmu, zaznaczyła też obecność nowych ruchów dekadenckiego, komunistycznego, choć te ostatnie potępiała. Mimo że oddalona od centrów kultury nadążała za nowymi prądami, odnajdując ich echa na swojej dalekiej prowincji. Od początków twórczości wyznaczyła sobie rolę mentorską, budzenia sumień Polaków zarówno w twórczości, jak i w publicystyce. Przez ówczesnych postrzegana była jako wielki autorytet moralny. Na jej pogrzebie Józef Kotarbiński powiedział: „Ona była żywą mądrością i czującym sercem całej epoki”.

Biografia

6 VI 1841
Urodziła się w majątku Milkowszczyzna na Grodzieńszczyźnie. Była drugą córką Benedykta Pawłowskiego – szanowanego grodzieńskiego prawnika – i Franciszki z Kamieńskich, córki oficera napoleońskiego. Ojciec zmarł, gdy miała trzy lata i choć go nie pamiętała, to jednak wpłynął on zasadniczo na jej świadome życie – zgromadził ogromną bibliotekę, z której Eliza obficie korzystała. Matce zawdzięczała wychowanie w duchu patriotycznym – był to patriotyzm egzaltowany, trochę na pokaz, niemniej szczery.

1852-1857
Pobierała nauki na pensji sakramentek w Warszawie (podróż z Grodna do stolicy trwała trzy doby!). Matka uznała, że wyjazd będzie najlepszy dla dziewczynki, która bardzo przeżywała śmierć starszej siostry. Uczyła się historii powszechnej, historii literatury polskiej, geografii, francuskiego i niemieckiego, arytmetyki, muzyki, rysunku i tańca. Świetnie radziła sobie z wypracowaniami, tak że pisywała je również za koleżanki.

1858
Po powrocie do domu Eliza (najbogatsza w okolicy panna na wydaniu) zorientowała się, że za mąż wyjść trzeba jak najszybciej, bo tak chce matka i tak wymagają tego zwyczaje (pani Franciszka była nieprzejednaną admiratorką konwenansu). A pan Piotr Orzeszko nawet jej się spodobał. Ślub z wielką pompą odbył się 21 I 1858 roku.

1859
Przez dwa lata w majątku męża, Ludwinowie pod Kobryniem, Eliza prowadziła ożywione życie towarzyskie. Stopniowo obcowanie z inteligentnymi, wykształconymi ludźmi rozbudziło ją do życia czynniejszego. Wtedy sprowadziła ojcowską bibliotekę, założyła szkółkę dla chłopców ze wsi. 1863 – 1864 – Była aktywną działaczką stronnictwa Białych, więc wybuch powstania nie zaskoczył jej. Szyła konfederatki, koszule, skubała szarpie, przewoziła pocztę i dostarczała żywność. Stała się świadkiem sypania mogiły w lesie, tuż po walnej bitwie, której się przysłuchiwała na posterunku w pobliskim dworze. Ukrywała w swoim domu, po czym przewiozła przez kordon do Królestwa Polskiego Romualda Traugutta.

Po upadku nie udało się uratować Ludwinowa, Piotr Orzeszko za współudział w powstaniu (co prawda, nie tak czynny jak żony) został zesłany, a majętność skonfiskowano. Młoda żona zrazu zdecydowała się podążyć za nim, ale rozmyśliła się. Zaczęła zdawać sobie sprawę, że różnią się poglądami w wielu kwestiach, i uświadomiła sobie, że męża nie kocha. Po latach uznała to za swój pierwszy błąd etyczny. Powróciła do Milkowszczyzny.

1865-1869
Te lata spędziła samotnie w majątku ojcowskim. Jej decyzja spotkała się z dezaprobatą zarówno matki (mieszkającej z drugim mężem w Grodnie), jak i sąsiadów. Kontynuowała proces kształcenia – czytała wiele z różnych dziedzin, m.in. z chemii, filozofii. Do samotności dołączyły się troski finansowe – trzeba było płacić uwłaszczonym chłopom, kontrybucje i za kolejne etapy procesu unieważniającego małżeństwo z Orzeszką. Milkowszczyzna została tak obciążona długami, że aż zgłoszona do licytacji. Za radą obrotnego grodzieńskiego adwokata (Nahorskiego) Eliza postanowiła, by więcej zyskać, uprzedzić licytację i sprzedać majątek. Był to jej drugi błąd etyczny. Do opłakanego stanu finansów przyczynił się też brak zdolności do interesów, pojęcia o sprawach finansowych (jak przyznała po latach, nie umiała nawet przeliczyć garści pieniędzy) i nieuczciwy rządca. Już wcześniej myślała o pracy zarobkowej i w tym celu udała się do Warszawy z nadzieją na posadę telegrafistki. Niestety, wtedy ten zawód mogły wykonywać tylko Rosjanki.

1869
Podczas pobytu w Milkowszczyźnie spotkała człowieka, którego pokochała i dla którego wszczęła proces unieważniający małżeństwo (trwał dwa lata i kosztował 6000 rubli). Był to lekarz Zygmunt Święcicki. Oboje czytali te same dzieła, by później o nich dyskutować. Doktor uczył ją nawet łaciny. Niestety, rozstali się prawie w tym samym czasie, kiedy uzyskała unieważnienie małżeństwa.

1869, jesień – aż do śmierci 5 V 1910
Życie w Grodnie. Pisarka nigdy go nie polubiła. Skazała się na „życie bez świata”: brak było jakichkolwiek towarzystw polskich (Polaków zamieszkiwało ok. 30 proc.), nie wspominając o literackich. Była to głęboka, zacofana prowincja, miasto małe i brudne. Orzeszkowa zdecydowała się na ten krok ze względu na obecność kolejnego ważnego mężczyzny w jej życiu – adwokata Stanisława Nahorskiego. Miał on tu liczną klientelę i w związku z tym zapewniony dostatni byt. Był starszy od niej o lat piętnaście i, niestety, żonaty. Jego żona jednak była nieuleczalnie chora, na dodatek psychicznie niezrównoważona, ich małżeństwo de facto nie istniało. Niemniej Orzeszkowa czekała przeszło trzydzieści lat na zalegalizowanie swojego nieformalnego związku. Przez ten czas przeżywała wiele przykrości i upokorzeń. Oprócz tego, że cierpiała jej kobieca reputacja, to „mecenas kochanieńki” nie dorastał pisarce kulturą literacką, obyciem. Ponadto nie był jej wierny i, co najboleśniejsze dla kobiety – czuła się niekochana.

Życie w takich warunkach nie było ciekawe: autorka Chama lubiła spacerować po mieście, przypatrywać się rozmaitym ludziom, zgłębiać ich psychikę. W tym celu odwiedzała też sale sądowe. Bardzo dużo czytała, prowadziła rozległą korespondencję, paliła papierosy. Lubiła robótki ręczne, „botanizowanie” – tworzenie zielników, robiła specjalne wyklejanki z suszonych kwiatków. W późniejszych latach skupiała wokół siebie młode dziewczęta, z którymi czytywała lektury i je omawiała, prowadząc swoisty „uniwersytet”.

1879-1882
Po śmierci matki (1878), która przekazała córce swój majątek, i po pierwszych sukcesach literackich pisarka stała się osobą zamożną. Postanowiła zainwestować we własne wydawnictwo i księgarnię w Wilnie. Księgarnia prosperowała jeszcze w miarę dobrze, ale wydawnictwo nie przynosiło zysków, właścicielka musiała wręcz dokładać do interesu. Liczono na prenumeratorów, że zgłosi się ich ok. 3000, a tymczasem było ich 15. Wydawnictwa firmy Orzeszkowej były ostro krytykowane w Warszawie i w Krakowie. Usposabiało to nieżyczliwie czytelników w ogóle do wszelkich publikacji tej firmy. Do upadku przedsięwzięcia dołączyła się carska cenzura, dopatrując się działalności antypaństwowej (bez zezwolenia anonimowo wydawano pismo satyryczno-literackie, przypominające okresy świetności Litwy, propagujące polskość). Zamknięto i wydawnictwo, i księgarnię, a samą Orzeszkową poddano pod nadzór policyjny na trzy lata (okres ten przeciągnął się do lat pięciu). Wydawnictwo zdążyło wydać utwory m.in. Bałuckiego, Chmielowskiego, Konopnickiej, Orzeszkowej. Pisarka bardzo przeżyła tę porażkę.

1885, czerwiec
W Grodnie wybuchł ogromny pożar, spaliła się duża część drewnianego miasta, m.in. dom Orzeszkowej. Pisarka bardzo czynnie pracowała w komitecie organizującym pomoc dla pogorzelców.

2 XI 1894
Ślub Orzeszkowej i owdowiałego Nahorskiego. On miał 68 lat, ona 53. Ceremonia odbyła się wczesnym rankiem i była bardzo skromna, od dawna przecież związek tych dwojga ludzi nie był dla grodnian tajemnicą.

12 XII 1896
Śmierć Stanisława Nahorskiego na atak serca. Pisarka przeżyła wtedy załamanie, pojawiły się nawet myśli o samobójstwie, przerażała ją obezwładniająca samotność. Od tego też czasu zaczęły się poważniejsze problemy ze zdrowiem, głównie z sercem.

1899
W tym roku Orzeszkowa odbyła swą pierwszą większą wycieczkę zagraniczną, poddała się kuracji w Wiesbaden, zwiedziła Szwajcarię, była pod urokiem piękna tego kraju, ale musiała skrócić podróż, bo w Grodnie znowu rozszalał się pożar.

1905
Tłumaczka dzieł Orzeszkowej na szwedzki Ellen Wester (pseudonim E. Weer) pod wpływem sympatii i współczucia dla narodu polskiego podjęła akcję (już w 1902 roku) przyznania pisarce Nagrody Nobla. Wydawało się to osiągalne, bo dzieła pisarki cieszyły się dużą popularnością na Półwyspie Skandynawskim. Jednakże w tym roku przyznano ją Sienkiewiczowi.

1909
Ponowne ubieganie się o tę nagrodę. Orzeszkowa nigdy nie straciła popularności w Szwecji, nie skreślono jej też z listy kandydatów. Tym razem pisarka przegrała ze Szwedką Selmą Lagerlöf. Ta druga porażka sprawiła jej o wiele większą przykrość, ale przyznała się do tego tylko nielicznym.

18 V 1910
Orzeszkowa zmarła z powodu choroby serca. Pogrzeb odbył się 23 maja.

Najważniejsze osoby w życiu

Doktor Zygmunt Święcicki – pierwszy ukochany pisarki, zdawało się, że to on „ustali i uspokoi” jej serce. Dla niego pani Eliza starała się unieważnić poprzedni związek małżeński.
Stanisław Nahorski, „mecenas kochanieńki”, po śmierci pierwszej żony Leokadii zostaje mężem Orzeszkowej.
Maria z Siemaszków Obrębska – „jedyna przyjaciółka, z którą mogę czasem czytać i myśleć, która pomaga mi w kłopotach domowych i interesowych”.
Ludwik Jenike – literacki ojciec chrzestny pisarki, redaktor Tygodnika Ilustrowanego.
Józef Sikorski, bardzo srogi redaktor Gazety Polskiej, przez kilka lat (1866 – 1869) powiernik Orzeszkowej.
Leopold Méyet, adwokat i literat, przyjaciel pisarki, dla którego „życzenie i wola” Orzeszkowej były zawsze „rozkazem upragnionym”.

Artystyczne inspiracje

Henry Thomas Buckle, John Stuart Mill, Herbert Spencer, Hipolit Taine, z polskich myślicieli zwłaszcza Jędrzej Śniadecki i Karol Libelt (w pierwszym okresie twórczości pisarki).
Powieść sensacyjna, a potem realistyczna powieść angielska.
Literatura antyczna (Mirtala, Czciciele potęgi).
Dzieła Tołstoja (w ostatnim okresie twórczości pisarki).
Życie ludności miejskiej obserwowane podczas mieszkania w Grodnie zostało odtworzone potem w licznych utworach (Z różnych sfer, Jędza).
Kwestie społeczne i narodowe oraz problem emancypacji kobiet.
Życie chłopów i sytuacja polskiej wsi (Niziny, Dziurdziowie, Cham).
Powstanie styczniowe stało się „młotem i dłutem” kształtującym jej twórczość, nawiązywała do niego nieustannie w zaszyfrowany dla cenzury sposób.

Odkrycia i sukcesy

Wprowadza do literatury nowy typ bohatera: jest to lekarz, inżynier bądź uczony – człowiek bez skazy, oddany działalności społecznej.
Nowe problemy literatury: wykształcenie kobiet, sytuacja społeczna kobiet niezamężnych, przyczyny rozwodów i trudności w ich przeprowadzaniu, sprawa pracy zawodowej kobiet, sytuacja dzieci nieślubnych.
W powieści pisarka wzbogaca narrację trzecioosobową poprzez konstrukcję pamiętnikarską (Pamiętnik Wacławy) oraz epistolarną (Maria).
Wprowadza do dialogów gwarę i zwroty białoruskie (opowiadanie W zimowy wieczór).
Wprowadza do literatury polskiej powieść psychologiczną (Cham).
Inspiruje twórczość Żeromskiego, Reymonta, Dąbrowskiej.
Jej utwory mają walor dokumentu historycznego oddającego życie społeczeństwa na ziemiach wschodnich w drugiej połowie XIX wieku.
Międzynarodowym sukcesem pisarskim był Meir Ezofowicz, przetłumaczony na wiele języków, m.in. hebrajski, szwedzki, angielski, francuski, niemiecki, serbski. To dzieło spowodowało, iż weszła Orzeszkowa do czołówki literackiej swego pokolenia.

Twórczość

W 1866 Orzeszkowa debiutowała opowiadaniem Obrazek z lat głodowych na łamach Tygodnika Ilustrowanego.
Obfita lektura (m.in. dzieł Buckle’a, Milla, Spencera, Taine’a, Śniadeckiego, Supińskiego) podczas samotnych lat spędzonych w Milkowszczyźnie upoważniła młodą kobietę do wystąpień prasowych z tezami, dzięki którym przyłączyła się do inicjatorów pozytywizmu. W artykule Kilka uwag nad powieścią (1866) sformułowała założenie, że autor im lepiej pojmie, odgadnie to, co go otacza, tym będzie użyteczniejszy. Powieść powinna być wytworem działalności pośredniej między pracą naukową a twórczością artystyczną. Powinna nauczać, objaśniać, choć, oczywiście, musi też zaciekawiać czytelnika, nie może być jedynie traktatem umoralniającym. Ponieważ autorka była przeciwna wykorzystywaniu zjawisk cudownych, nadprzyrodzonych (zerwanie z romantyzmem), w celu urozmaicenia fabuły wplatała w nią wątki romansowe.

Wykreowała nowych pozytywnych bohaterów – nosicieli idei: kobietę odpowiedzialną, podejmującą nowe wyzwania i inteligentnego, uczonego mężczyznę oddanego działalności społecznej, lekarza, inżyniera.

Tendencyjna literatura

Literatura – zwłaszcza powieść i dramat, która główny swój cel upatruje w propagowaniu aktualnych w danym czasie idei społecznych bądź politycznych i doraźnym oddziaływaniu na świadomość czytelników. W literaturze tendencyjnej elementy struktury literackiej (fabuła, konstrukcja bohaterów itp.) są kształtowane tak, by najlepiej dokumentowały słuszność przyjętego założenia i najskuteczniej służyły jego rozpowszechnianiu. Częstym zjawiskiem jest wprowadzanie do utworów elementów publicystyki, w której przyjęte założenia formułowane są dyskursywnie.

Piętnowała gnuśną i nieużyteczną wegetację byłych szlachcianek, arystokratek, ich oglądanie się w przeszłość (Na dnie sumienia, Zefirek), pochwalała życie czynne, na rzecz innych (Maria). W Tygodniku Mód i Powieści wydrukowała (1870) Kilka słów o kobietach, gdzie poddała krytyce fatalne skutki niewłaściwego wychowania dziewcząt, które przyzwyczajane do próżnowania w luksusie, kształcone powierzchownie nie potrafiły stawić czoła wyzwaniom, załamując się pod wpływem drobnych nawet niepowodzeń.

Pomna na swoje nie najlepsze doświadczenia mężatki przestrzegała młode panny przed pochopnym podejmowaniem życiowych decyzji, przed poddaniem się miłości zmysłowej ostrzegała w bardzo dramatycznych słowach:

Dziewice młode, czyste a nieświadome życia i strasznych jego tajemnic! Jeśli poczujecie na sobie palec tej strasznej choroby serca, wzywajcie co prędzej Boga na pomoc i zbrójcie się w cały zasób siły, woli i rozumu, aby odeprzeć potwora nieszczęścia. Bo to, co zwiecie miłością, a co instynktem jest tylko i ślepą siłą natury… to nieszczęście, stokroć większe niekiedy niż śmierć, bo nieszczęście całego życia, długie konanie w męczarniach zawodu i rozczarowania.

Dopóki w pięknych oczach mężczyzny z całą świadomością i uznaniem rozumu pięknej nie wyczytacie duszy, nie mówcie „kocham!”, bo prędko, bardzo prędko potem zbladłe usta wasze wyszepcą: „cierpię!”. Powabna postać i twarz młodzieńca nie dadzą wam spokoju ani szczęścia, ani siły na życie, jeśli serce mężczyzny, z którym złączycie przyszłość, będzie zimne, głowa pusta i ramię słabe. (…) Myślcie o tym, dziewice młode, i strzeżcie się choroby bezmyślnego instynktu, strzeżcie się ulec halucynacji serca!

Dlatego domagała się prawa do rozwodu w razie nieudanego małżeństwa (Ostatnia miłość, Na prowincji, Pan Graba).

Emancypacja kobiet

Inne postulaty, które podejmowała w pierwszej fazie swej twórczości (1866-1876), to: emancypacja kobiet – ich prawo do nauki zawodu (Marta), równouprawnienie w kwestii wynagradzania i zabezpieczenia prawnego (Czternasta część, Wesoła teoria i smutna praktyka, Pompalińscy).
Wskazywała też na konieczność podjęcia pracy zawodowej, rzemieślniczej przez zubożałych synów szlacheckich, obalając przesąd, że to wstyd i hańba zarówno dla nich, jak i rodziny (Pamiętnik Wacławy, artykuł O jednej z najpilniejszych potrzeb społeczeństwa naszego). Dużo miejsca poświęciła też postulatom walki o ojcowiznę (Eli Makower). Z

auważyła też problem żydowski (Daj kwiatek!), ostrzegała przed antysemityzmem, nawołując do asymilacji, rozwiązanie problemu widziała w uobywatelnieniu Żydów i ich równouprawnieniu (późniejszy artykuł O Żydach i kwestii żydowskiej – 1881).

Powieść realistyczna

Dojrzałe lata twórczości pisarki zapoczątkował Meir Ezofowicz. Minął czas zachwytu nad powieścią tendencyjną. W rozprawie O powieściach T.T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle (1879) autorka, znowu jako jedna z pierwszych, opowiedziała się za realizmem. Zrozumiała nieatrakcyjność powieści tendencyjnej, nudę przedstawienia i nieprawdopodobieństwo życiowe. Odtąd kładła nacisk na walory poznawcze, stąd solidne przygotowania do każdej kolejnej powieści. Dbała o wywołanie intensywnych przeżyć u czytelnika, co było drugim założeniem realizmu obok prawdopodobieństwa życiowego. Pisarka kontynuowała tematykę kobiecą, zajmując się przede wszystkim zubożałymi szlachciankami, których los w nowej sytuacji ekonomicznej był opłakany (Panna Antonina, Jędza, Julianka). Nie lepsza przyszłość czekała młodych, zdolnych mężczyzn, którym w zniewolonym kraju zamknięto drogę kariery (Zygmunt Ławicz i jego koledzy). Było to bardzo niebezpieczne zjawisko według Orzeszkowej, bo siły i zainteresowania młodzieży kierowały się ku tak wywrotowym ideom jak komunizm, nihilizm. Problem ten ukazała, tworząc tzw. grupę Widm: Sylwek Cmentarnik, Widma, Bańka mydlana, Zygmunt Ławicz i jego koledzy, Pierwotni.

Z dużym zaangażowaniem odkrywała przed czytelnikami nieznane oblicze miasta, nie stroniąc od ujawniania czarnych stron: występków, chorób, nałogów, demoralizacji (tom opowiadań pt. Z różnych sfer, Sylwek Cmentarnik).
Pogłębionym przedstawieniom innych konfliktów społecznych, zwłaszcza na linii dwór – chłopi (Nad Niemnem) czy ukazywaniu upadku schłopiałej szlachty (Bene nati) towarzyszyło ciągłe nawoływanie do utrzymania ojcowizny (kompleks Orzeszkowej).

W tym też czasie rozwinęła zainteresowania antykiem (Mirtala, Czciciel potęgi).
Orzeszkowa pracowała w mieście od października do kwietnia, pozostałe miesiące spędzając w zaprzyjaźnionych majątkach: Miniewiczach, Poniemuniu, Florianowie. Dużo zwiedzała, nawiązywała znajomości z wiejskimi kobietami, także znachorkami, wiedźmami. Wkrótce w jej utworach pojawił się bohater ze wsi białoruskiej (W zimowy wieczór, Niziny), a niektóre pozycje zyskały wybitne portrety psychologiczne (Cham, Dziurdziowie). Ludziom z tamtych okolic poświęciła opracowanie etnograficzne Ludzie i kwiaty nad Niemnem (1889).

W ostatnim etapie jej twórczości, latach 1892-1810, daje się zauważyć reakcję pisarki na wszelkie hasła schyłku wieku. Gorąca patriotka potępiała te nowe prądy, zaniepokojona zanikiem uczuć patriotycznych. Zjawisku emigracji poświęciła powieści Australczyk, Argonauci i rozprawę Emigracja zdolności. Od zawsze ubolewała nad tym, że młodzież nie ma szans na rozwój, ale tym usilniej namawiała na walkę, na pracę tu, w kraju, nad poprawą warunków zgodnie z pozytywistycznymi hasłami pracy u podstaw i pracy organicznej. Oburzona potępiła ucieczki młodych ludzi za granicę, którzy tam bez przeszkód rozwijali swe talenty. Reprezentantem takiej postawy stał się dla pisarki Joseph Conrad, którego ostro (jak na siebie) skrytykowała.

Ostatnie dzieło życia to mistrzowski cykl nowel pt. Gloria victis, w którym powróciła do przeżyć młodości, do tego, co zaważyło na całym jej życiu osobistym, literackim, patriotycznym – jawnie, bez uciekania się do dotychczas stosowanego szyfru, wykorzystując liberalizację cenzury po 1905 roku, oddała hołd powstańcom styczniowym.

Artystyczne inspiracje

Henry Thomas Buckle, John Stuart Mill, Herbert Spencer, Hipolit Taine, z polskich myślicieli zwłaszcza Jędrzej Śniadecki i Karol Libelt (w pierwszym okresie twórczości pisarki).

Powieść sensacyjna, a potem realistyczna powieść angielska.

Literatura antyczna (Mirtala, Czciciele potęgi).

Dzieła Tołstoja (w ostatnim okresie twórczości pisarki).

Życie ludności miejskiej obserwowane podczas mieszkania w Grodnie zostało odtworzone potem w licznych utworach (Z różnych sfer, Jędza).

Kwestie społeczne i narodowe oraz problem emancypacji kobiet.

Życie chłopów i sytuacja polskiej wsi (Niziny, Dziurdziowie, Cham).

Powstanie styczniowe stało się „młotem i dłutem” kształtującym jej twórczość, nawiązywała do niego nieustannie w zaszyfrowany dla cenzury sposób.

Odkrycia i sukcesy

Wprowadza do literatury nowy typ bohatera: jest to lekarz, inżynier bądź uczony – człowiek bez skazy, oddany działalności społecznej.

Nowe problemy literatury: wykształcenie kobiet, sytuacja społeczna kobiet niezamężnych, przyczyny rozwodów i trudności w ich przeprowadzaniu, sprawa pracy zawodowej kobiet, sytuacja dzieci nieślubnych.

W powieści pisarka wzbogaca narrację trzecioosobową poprzez konstrukcję pamiętnikarską (Pamiętnik Wacławy) oraz epistolarną (Maria).

Wprowadza do dialogów gwarę i zwroty białoruskie (opowiadanie W zimowy wieczór).

Wprowadza do literatury polskiej powieść psychologiczną (Cham).

Inspiruje twórczość Żeromskiego, Reymonta, Dąbrowskiej.

Jej utwory mają walor dokumentu historycznego oddającego życie społeczeństwa na ziemiach wschodnich w drugiej połowie XIX wieku.

Międzynarodowym sukcesem pisarskim był Meir Ezofowicz, przetłumaczony na wiele języków, m.in. hebrajski, szwedzki, angielski, francuski, niemiecki, serbski. To dzieło spowodowało, iż weszła Orzeszkowa do czołówki literackiej swego pokolenia.

Najważniejsze dzieła

Pan Graba (1869/1870)

Pierwsza powieść tendencyjna, która zebrała pozytywne recenzje. Demoniczny tytułowy bohater nie dość, że unieszczęśliwił swoje dwie żony, to jeszcze będąc na skraju bankructwa, ogrywał naiwnych, prowincjonalnych, bogatych i znudzonych młodzieńców, którzy nie mieli w życiu żadnych pasji. O mało nie doprowadził do rozbicia pewnego małżeństwa, ale na szczęście młoda żona zaczęła walczyć o swoje szczęście, kierując się radą mądrej acz zgnębionej pani Grabiny, by spędzała czas z mężem na wspólnych zainteresowaniach.

Marta (1873)

Najpopularniejsza z powieści tendencyjnych Orzeszkowej ze względu na poruszaną kwestię samodzielności, wykształcenia kobiet. Pomyślana jako realizacja poglądów wyłożonych w artykule Kilka słów o kobietach. Marta Świcka po śmierci męża została z córeczką bez środków do życia. Pieniędzy ze sprzedaży majątku nie starczyło na długo, a Marta nie umiała ich zarobić. Podejmowane kolejne próby okazywały się porażką: niedostateczne wykształcenie nie pozwoliło jej pracować jako nauczycielka francuskiego, nie umiała też odpowiednio wykonać rysunku do gazety, konwenanse zaś nie dopuszczały możliwości pracy z mężczyznami (jubiler). W tej sytuacji nędzną wegetację przez jakiś czas zapewniło jej źle opłacane szycie. Nędza i choroba dziecka natomiast zmusiły do kradzieży… Powieścią tą, którą przetłumaczono na piętnaście języków, wysunęła się Orzeszkowa na czoło ruchu feministycznego w kraju, zyskała też sporą popularność za granicą.

Meir Ezofowicz (1878)

Pierwsze arcydzieło Orzeszkowej. Do tej powieści przygotowywała się szczególnie intensywnie, czytając wiele specjalistycznych pism w kilku językach. Stworzyła panoramiczny obraz zamieszkującej miasteczko Szybów, zamkniętej ludności żydowskiej, wyobcowanej ze społeczności polskiej. Kultura żydowska urzeka czytelnika swym bogactwem, religią, przywiązaniem do tradycji, ale też przeraża ortodoksyjnością, fanatyzmem, wrogim stosunkiem do nie-Żydów, negacją wszelkich oznak postępu. W tym środowisku znalazł się młody człowiek – Meir Ezofowicz, który dostrzegał jednak złe strony tej alienacji, szukał cudownego środka na poprawę losu Żydów, o którym krążyły legendy. Okazał się nim testament jego przodka Michała Ezofowicza, który w czasach odrodzenia usiłował zreformować społeczeństwo żydowskie i zbliżyć do polskiego. Meira jednak pokonał ortodoksyjny rabin Todros ze swoimi zwolennikami, tak że młody Żyd został wyklęty i wygnany z Szybowa. Odniósł on jednak zwycięstwo moralne, ponieważ pamięć o nim i jego idei pozostała wśród młodych… Pisarka wykorzystała tu romantyczny motyw buntu samotnego młodzieńca, obdarzonego geniuszem. I był to także jej głos za asymilacją Żydów.

Dziurdziowie (1885)

Utwór o ciemnocie, zabobonach, nieopanowanych uczuciach i prymitywnych emocjach, chociaż autorce udało się tak przedstawić argumenty, że czytelnik nie jest do końca przekonany, kto miał rację: czy miejski sąd, skazując Dziurdziów za morderstwo, czy chłopi, którzy kierując się ludowymi, odwiecznymi prawami, zabili Piotrusię, bo uznali ją za wiedźmę? Pojawia się tu naturalizm w opisie bohaterów zdeterminowanych przez środowisko i dziedziczność, działających instynktownie, pod wpływem alkoholu, złości.

Nad Niemnem (1887)

Najbardziej znane arcydzieło Orzeszkowej. Zostało tu poruszonych wiele problemów: utrzymanie ojcowizny przez Benedykta Korczyńskiego, jego konflikt o ziemię ze szlachtą zagrodową Bohatyrowiczami i spór z synem, rzecznikiem pojednania. Zaznaczono problem emigracji zarobkowej (Dominik Korczyński), kosmopolityzmu szlachty i arystokracji (Darzecki, Różyc, Zygmunt Korczyński). Praca zyskała nimb świętości (legenda o Janie i Cecylii), chociaż autorka starała się także zrozumieć ludzi oddających się próżniactwu (choroba Emilii i niemożność zrozumienia jej racji przez najbliższych, nałóg Różyca). Nie omieszkała przedstawić, na czym powinna opierać się prawdziwa miłość (w przeciwieństwie do romantycznych urojeń), co wiąże się według niej z samookreśleniem, choć w kreacji Justyny zarzucano jej nieprawdopodobieństwo psychologiczne. A nad tym wszystkim górują idee powstania styczniowego, gorący patriotyzm, pamięć o poległych. Pisarka ograniczyła tu swój rozległy dydaktyzm. Ale za to z rozmachem opisała piękno przyrody nadniemeńskiej i barwne obyczaje szlachty zagrodowej.

Cham (1888)

Znakomity portret psychologiczny neurasteniczki stworzyła Orzeszkowa, opierając się na spostrzeżeniach psychiatry niemieckiego Kraffta-Ebinga. W kreacji Franki mamy podkreślone obciążenie dziedziczne, gwałtowny charakter, nieopanowany erotyzm, który przynosił rozczarowanie, niesmak, zamiast dawać zaspokojenie. Na tym tle rozwijała się choroba. Początkowo było to tylko przeświadczenie o własnej wyższości, później przekształciło się ono w niebezpieczną megalomanię, do której dołączyły się uciążliwe bóle głowy, napady szału, na koniec histeria i obłęd. Próba unormowania sobie życia przez zamieszkanie na wsi okazała się tragiczna. Ciągle żądna zmian, o nierównym usposobieniu, Franka nie mogła długo wytrzymać na jednym miejscu, tym bardziej że miała poczucie mezaliansu. Miasto nęciło ją rozrywkami, możliwością nowych podbojów miłosnych. Paweł, usiłując uwolnić żonę od zła w niej tkwiącego, stosował rozmaite dostępne mu „terapie” – naraził się na jej zemstę dlatego, że jako cham, a więc stojący na drabinie społecznej o wiele niżej od niej, śmiał podnieść na nią rękę.

Tzw. grupa Widm: Sylwek Cmentarnik (1879) Widma (1880), Zygmunt Ławicz i jego koledzy (1881), Bańka mydlana (1882), Pierwotni (1884)

Po powstaniu styczniowym młodzieży polskiej zamknięto nie tylko drogę do nauki w kraju, ale też do kariery, została ona skazana na życie jałowe, bezowocne. Był to palący problem, a jednocześnie trudno było wprost o tym pisać ze względu na cenzurę. Ograniczeni na tylu polach, zniewoleni młodzi ludzie jedyne namiastki niezależności widzieli w ruchu socjalistycznym, dla pisarki niebezpiecznym choćby z tego powodu, że zakładał zniesienie państw, a w związku z tym negował patriotyzm. Choć na prowincji nie brakło przedstawicieli nowych idei, to w ich postępowaniu zauważyła Orzeszkowa nie tylko zauroczenie ideologią, ale też zupełnie inne pobudki, np. naiwną wiarę w dobrobyt ludzkości (Szymon Kępa z Sylwka Cmentarnika), egoistyczną chęć manipulowania ludźmi, dążenie do zaspokojenia własnych kaprysów (Paula Mirewicz z Bańki mydlanej), brak poszanowania dla starszych, tradycji narodowych (Julek i Lusia z Widm).

Emigracja zdolności: Australczyk (1895), Argonauci (1899)

Inną możliwością niewłaściwego pokierowania swoim życiem była emigracja. Pisarka potępiła już wcześniej wyjazdy w celu chęci zysku w kreacjach np. Dominika Korczyńskiego, Czesława (I pieśń niech zapłacze…), tu jednak wypowiedziała się bardziej stanowczo. Pozytywnym bohaterem uczyniła Romana Darnowskiego (Australczyk), kosmopolitę i karierowicza, który jednak po głębokim zastanowieniu odrzucił intratną posadę w głębi Rosji, by poświęcić się najbliższym i rodzinie. Klęskę natomiast poniósł finansista Alojzy Darwid z Argonautów – zajęty pracą, interesami bardzo rzadko bywał w domu i na krótko. Coraz nowsze i wspanialsze inwestycje w dalekich miastach wymagały od niego ciągłej dyspozycyjności, nie miał więc czasu dla rodziny. Stosunki między nim a żoną ulegały ochładzaniu, oboje przestawali rozumieć się nawzajem, tak że małżeństwo opierało się już tylko na pozorach wobec najmłodszej córki i świata. Wkrótce został sam – mimo swego bogactwa nie zdołał uchronić dziecka przed śmiercią, a żona zdradę wobec niego postanowiła odpokutować, żyjąc samotnie.

Gloria victis (1908)

To ostatnie dzieło Orzeszkowej, cykl nowel, w którym przedstawiła dzieje powstania styczniowego i osób z nim związanych: od przywódców (Romuald Traugutt), poprzez żołnierzy (np. Marian Tarłowski), ich matki (Hekuba), siostry, narzeczone. Ukazała epizody świadczące o bohaterstwie, poświęceniu, ale nie zawahała się też przed ukazaniem postaw zgoła odmiennych (historia Inki zakochanej w rosyjskim oficerze). Zaznaczała ewolucję poglądów ziemiaństwa, jego pomoc i ofiarność, jak również cenę, którą zapłaciło za to. A jednak tytułem pisarka podkreśliła wiarę w sens walki o dobrą sławę, nawet jeśli nie kończy się ona zwycięstwem. Utwory te mają wartość dokumentu, bo autorka wykorzystała własne wspomnienia, przeżycia, doświadczenia. Napisała je piękną prozą poetycką.

Zapamiętaj utwory

1866 – debiutanckie opowiadanie – Obrazek z lat głodowych;
1868 – Ostatnia miłość – jedna z pierwszych w ogóle i jedna z wielu, które poruszały problem rozwodu z punktu widzenia kobiety;
1872 – Pan Graba – pierwsza powieść pozytywnie przyjęta przez krytykę;
1873 – Marta – bardzo ważny głos pisarki w sprawie emancypacji kobiet, najpopularniejsza z powieści tendencyjnych Orzeszkowej;
1875 – Eli Makower – krytyka niewłaściwego wychowywania dziewcząt, ukazanie małżeństwa negatywnego i pozytywnego, motyw walki o utrzymanie ojcowizny
1877 – Maria – rzecz o białym małżeństwie bardzo odpowiedzialnej kobiety poświęcającej swe szczęście dla dobra rodziny;
1878 – Meir Ezofowicz – początek dojrzałej twórczości pisarki, dzieło poparte dogłębnymi studiami nad kulturą żydowską, odważnie realizujące program asymilacji Żydów, choć w ujęciu romantycznym;
1879-82 – Z różnych sfer – zbiór nowel o tematach zaczerpniętych z życia najuboższych mieszkańców miasta;
1881 – Widma – pierwsze wyraźne określenie przez pisarkę swej postawy wobec idei komunistycznej jako zagrożenia dla patriotyzmu;
1885 – Niziny, Dziurdziowie – wstrząsające obrazki z życia wsi białoruskiej;
1887 – Nad Niemnem – jedna z najważniejszych powieści w dorobku pisarki, wszystkie wcześniej podejmowane wątki artystycznie skupiły się tu w harmonijną całość; Cham – pierwsza powieść psychologiczna, oparta na faktach; Panna Antonina – zbiór nowel poświęconych m.in. słabo opłacanym, wyzyskiwanym nauczycielkom, guwernantkom; Bene nati – obraz szlachty zagrodowej, ale już bardziej pesymistyczny niż w Nad Niemnem;
1893 – Dwa bieguny – rzecz o młodej dziewczynie, która szerzenie oświaty na wsi i utrzymanie swojego majątku uważa za misję powierzoną jej przez brata powstańca;
1896 – Australczyk; 1900 – Argonauci – powieści, w których autorka potępiła emigrację zarobkową;
1904 – Ad astra – powieść napisana wespół z Tadeuszem Garbowskim o starciu dwóch światopoglądów: religijno-patriotycznego młodej szlachcianki i pesymistyczno-sceptycznego młodego kosmopolity;
1910 – Gloria victis – zbiór opowiadań poświęconych powstaniu styczniowemu.

Miejsce

Grodno – rzadko opuszczała to miasto, tak że zyskała przydomek samotnica grodzieńska

Ludzie

Benedykt i Franciszka Pawłowscy – rodzice.
Ojca nie pamiętała, ale dzięki niemu (i własnej wytrwałości) zdobywała wiedzę. Z matką nigdy nie łączyły jej zbyt serdeczne stosunki, córka była dla niej za bardzo niezależna.
Maria Konopnicka z domu Wasiłowska – koleżanka z pensji, później koleżanka po piórze.
Właśnie koleżanka, kobieta o tych samych zainteresowaniach, której talent pisarka ceniła. Ale raczej nie przyjaciółka.
Piotr Orzeszko – pierwszy mąż. Nie przypuszczał, że z tej wesołej panny, którą poślubił, wyrośnie kobieta zaangażowana w sprawy społeczno-narodowe. Po powrocie z zesłania przez siedem lat mieszkał w Warszawie – sam; eksmałżonkowie nigdy się już nie zobaczyli.
Stanisław Nahorski – drugi mąż. Nie odwzajemniał uczucia pisarki w równym stopniu, nie doceniał, nie rozumiał jej twórczości, a jednak czekała 30 lat, by go poślubić.
Maria i Maksymilian Obrębscy – przyjaciele grodzieńscy.
Najwierniejsi, najbardziej oddani w każdej sprawie, zarówno w kłopotach zdrowotnych, domowych, jak i w interesach.
Ludwik Méyet – przyjaciel warszawski. Adwokat, pełnomocnik pisarki wobec redakcji i wydawców, a także powiernik.
Tadeusz Bochwic – powiernik ostatnich lat. Właściciel Florianowa stał się adresatem ogromnej ilości niezwykle szczerych, wspomnieniowych listów.
Jadwiga z Nusbaumów Holenderska – podopieczna, ulubienica Orzeszkowej. Jedna z młodych panien, które u pisarki zdobywały wykształcenie, późniejsza współzałożycielka Towarzystwa im. Elizy Orzeszkowej.

Jej 5 minut

Zdeterminowana zamówieniem na obchody 25-lecia wybuchu powstania styczniowego Orzeszkowa chciała napisać powieść o solidaryzmie klasowym. Tymczasem dzieło, czyli Nad Niemnem, nabrało innego kształtu zarówno w kwestii formalnej (rozrosło się do trzech tomów), jak i ideowej (wielowątkowe). Pisarka miała 46 lat, ponad dwadzieścia słabych (poza jednym Meirem Ezofowiczem) powieści za sobą, ale żadnego dzieła, które zagwarantowałoby jej sławę. Dopiero wtedy nastąpiła u niej eksplozja talentu. Powieść drukowano w Tygodniku Ilustrowanym od stycznia do grudnia 1887 roku, a czytelnicy nie mogli doczekać się kolejnych odcinków. Krytycy byli zachwyceni, pozytywne recenzje wystawili Wincenty Korotyński (redaktor), Ostoja, Cezary Jellenta, Ludwik Jenike, Jan Ludwik Popławski, Aleksander Świętochowski.

Zapamiętaj o Orzeszkowej

Pisarka emancypantka – jedna z pierwszych piszących i usiłujących się z pisania utrzymać kobiet. Niekiedy miano jej jednak za złe opuszczenie męża, sprzedanie majątku rodzinnego, no i romans z żonatym mężczyzną.

Propagatorka pozytywizmu – bardzo płodna pisarka, pozostawiła bogatą spuściznę. Wiele powieści o charakterze tendencyjnym ukazujących realizację haseł pozytywistycznych: Marta – emancypacja kobiet; Meir Ezofowicz – równouprawnienie Żydów; podobna tematyka w publicystyce.

Autorka nowel pozytywistycznych – bardzo ich wiele, „w pigułce” ukazują poszczególne problemy. Praca organiczna i u podstaw:
- A… b… c… – historia nauczycielki uczącej dzieci wbrew zakazowi władz,
- Tadeusz – trudna dola dziecka;
- kwestia źle pojmowanej filantropii: Dobra pani.

Opiewała powstanie styczniowe? To trudne zagadnienie, bo jakby światopogląd pisarki kłóci się nieco z jej doświadczeniem życiowym i faktem współpracy z powstaniem. Generalnie powstania nie uważa się w czasach pozytywizmu za zjawisko właściwe i godne propagowania, jednak w wielu utworach Orzeszkowa wskazuje na hołd należny powstańcom i konieczność kultywowania pamięci o nich i ich czynach.

Zobacz:

Twórczość Elizy Orzeszkowej

Wiedza niezbędna do tematów z Orzeszkowej

Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

Czy Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej można nazwać powieścią tendencyjną?

Nad Niemnem – powieść realistyczna czy tendencyjna?

Na czym polega specyfika noweli Orzeszkowej pt. Gloria victis?