Epoka – tu jesteśmy
Powieść została ukończona w 1947 roku. Tło epoki, w której powstawała, jest więc przerażające – to czasy systemów totalitarnych i II wojny światowej. Ludzie często byli stawiani w sytuacjach granicznych – ich metaforą jest wybuch epidemii dżumy.
Gatunek
Dżuma to powieść-parabola o samotności człowieka, miłości do innych ludzi i walce ze złem. Autor zawarł w niej ponadczasowy sens, ważny dla każdego czytelnika. Dżuma może być symbolem każdego zagrożenia, które czyha na ludzkość: wojny, AIDS, totalitaryzmu itd.
Czas i miejsce – uniwersalność i ponadczasowość
Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje.
Dziennik roku zarazy Daniel Defoe
Cytat z Daniela Defoe stanowiący motto powieści Camusa każe poszukiwać w niej innych niż realistyczne znaczeń. Dżuma w istocie nie jest jedynie opowieścią o ludziach dotkniętych straszliwą epidemią. Ma charakter wielkiej metafory. Relacja z przebiegu wypadków przybiera, co prawda, formę niemal medycznego sprawozdania, ale pod powierzchnią fabuły kryją się głębsze znaczenia. Sama akcja stanowi tylko pretekst do formułowania sądów bardziej uniwersalnych.
Ponadczasowy wymiar powieści sugeruje konstrukcja czasu. Rzecz dzieje się w Oranie, w latach 40. XX wieku. Data prawdopodobnie nie jest do końca określona. Brak precyzji stwarza w utworze sytuację bezczasu, zakotwicza bieg powieściowych wydarzeń w próżni historycznej, sugerując tym samym, że mogą zaistnieć zawsze.
Kreacja przestrzeni również zostaje podporządkowana uniwersalnej wymowie utworu. Chociaż mamy do czynienia z konkretyzacją geograficzną miejsca akcji, to jednak tak naprawdę niczym szczególnym się ono nie wyróżnia. Oran jak tysiące innych miast na ziemi wyznaje religię pieniądza, jest miejscem bez pragnień i ideałów, bez duszy. Stanowi w powieści synonim rzeczywistości w ogóle. Przestrzeń Oranu jest ponadto zamknięta, odgrodzona od reszty świata. Ta symboliczna izolacja nadaje miastu wymiar umownej, modelowej rzeczywistości, która może istnieć wszędzie.
Powieść została podzielona na pięć części
Część I
Obejmuje wydarzenia rozgrywające się w pierwszym miesiącu epidemii – od 16 kwietnia do połowy maja 194. roku.
Najważniejsze wydarzenia
- Doktor Rieux zauważa w swoim domu pierwszego nieżywego szczura. W ciągu kilku następnych dni martwych gryzoni przybywa – to już prawdziwa plaga.
- Doktor spostrzega wśród pacjentów pierwsze przypadki dziwnej gorączki pachwinowej. Jeszcze nie wie, co to za choroba.
- Konsultuje się z innymi lekarzami, m.in. z doktorem Castelem. To w rozmowie z nim po raz pierwszy pada słowo „dżuma”. Gubernator zarządza ogłoszenie epidemii w Oranie i każe zamknąć miasto.
Część II
Wydarzenia, które rozgrywały się od maja do początku sierpnia.
Najważniejsze fakty
- Oran zostaje odcięty od świata – nie można wysyłać listów, a rozmowy telefoniczne zostają ograniczone do minimum.
- Ojciec Paneloux wygłasza pełne wątków apokaliptycznych kazanie – na zewnątrz katedry szaleje burza: „Bracia moi, doścignęło was nieszczęście, bracia moi, zasłużyliście na nie”.
- Pojawia się nowa, groźniejsza odmiana dżumy. Szczepionka jest wobec niej nieskuteczna.
- Tarrou postanawia zorganizować ochotnicze oddziały sanitarne – doktor Rieux akceptuje i pochwala ten pomysł. Proponuje współpracę Grandowi, ojcu Paneloux i Rambertowi. Ten ostatni odmawia.
- Rambert nie zgadza się, bo za wszelką cenę chce się wydostać z Oranu. Choć gotów jest zapłacić wielkie pieniądze Cottardowi i jego ludziom za pomoc w ucieczce, próba kończy się fiaskiem.
Część III
Wydarzenia rozgrywające się od sierpnia do września.
- Zaraza osiąga apogeum i przenosi się z dzielnic biedoty, leżących na obrzeżu miasta, do dzielnic handlowych, leżących bliżej centrum. Wiele osób zaczyna podpalać swoje domy w przekonaniu, że w ten sposób zniszczą źródło choroby.
- Zaczyna brakować trumien i miejsca na cmentarzu.
- Cierpienie zaczyna powszednieć – przeżywanie śmierci bliskich staje się coraz bardziej płytkie.
Część IV
Obejmuje wydarzenia od września do końca grudnia.
- Doktor Castel kończy pracę nad nową szczepionką, którą jako pierwszy ma dostać Filip, syn sędziego Othona.
- Rambert, choć pracuje w ochotniczych oddziałach, nie przestaje marzyć o wyjeździe z miasta. Gdy wszystko jest już na dobrej drodze: udaje mu się dogadać z żołnierzami, którzy mają go przemycić poza bramy miasta, Rambert rezygnuje ze swoich planów. Po rozmowie z Tarrou dochodzi do wniosku, że powinien pozostać w mieście.
- Pod koniec października na dżumę zapada synek sędziego Othona. Choć stan chłopca jest beznadziejny, doktor Rieux decyduje się podać mu nową szczepionkę – tę, nad którą pracował Castel. Chłopiec jednak umiera, i to w strasznych męczarniach. Poruszony cierpieniem dziecka doktor atakuje jezuitę, który twierdził, że dżuma jest karą za grzechy – a jakiż grzech mógł popełnić ten chłopiec?
- Ojciec Paneloux po tej rozmowie przygotowuje nowe kazanie: „Czy kapłan może radzić się lekarza?”.
- Tarrou opowiada doktorowi Rieux dramatyczną historię swojego życia.
- Sędzia Othon (w którym zaszła przemiana po śmierci syna) zgłasza się do pomocy przy chorych.
- Zaraza powoli zaczyna ustępować.
Część V
Wydarzenia rozgrywające się od początku nowego roku do lutego.
- Życie powoli wraca do normy. Jedynie Cottard nie umie się cieszyć zakończeniem epidemii. Boi się powrotu do normalnego życia.
- Tarrou zaczyna chorować na dżumę w momencie, gdy epidemia już niemal wygasa. Rieux i jego matka postanawiają pielęgnować przyjaciela. Mimo ich poświęcenia i zastosowania wszystkich dostępnych środków mężczyzna umiera. Matka proponuje doktorowi, by wyjechał odpocząć, odwiedził żonę przebywającą w sanatorium w górach. Jednak następnego ranka doktor dostaje telegram zawiadamiający o śmierci jego żony. Przyjmuje tę wiadomość z rezygnacją i łagodnym smutkiem.
- W lutym otwarte zostają w końcu bramy miasta. Rambert czeka na stacji na przyjazd żony.
- Cottard, owładnięty szaleństwem i bólem, zaczyna strzelać do tłumu świętującego otwarcie bram. Zostaje aresztowany.
- Doktor postanawia napisać kronikę, która utrwaliłaby doświadczenia wyniesione z czasów zarazy. Jest przekonany, że „w ludziach więcej zasługuje na podziw niż na pogardę”.
Zobacz:
Podaj różne znaczenia tytułu powieści Alberta Camusa – Dżuma
Dlaczego Bernarda Rieux, bohatera i narratora Dżumy Alberta Camusa, nazywamy świętym bez Boga?
Jakie postawy ludzi wobec żywiołu zaprezentował Albert Camus w Dżumie?