Tego się naucz!

Powinieneś umieć wytłumaczyć, na czym polega uniwersalny charakter tych komedii, dlaczego dzieła Moliera bawią nas już od kilku wieków. Poza tym musisz wiedzieć, jakie są wyznaczniki gatunkowe komedii.

Autor
Molier (prawdziwe nazwisko Jean Baptiste Poquelin) to jeden z największych komediopisarzy francuskich, dramaturg do dziś ceniony i wystawiany. Twórca komedii charakterów. Za jego najsłynniejsze utwory uważa się Świętoszka i Skąpca.

Epoka
Siedemnasty wiek, więc w Europie barok, ale uwaga – Molier, to klasycyzm francuski. Barok, nie zadomowił się w XVII-wiecznej Francji Na dworze Króla Słońce – czyli Ludwika XIV, swoistej enklawie Europy. tryumfy święcił klasycyzm – zwłaszcza w teatrze
Największymi przedstawicielami tego nurtu byli, obok Moliera, Pierre Corneille i Jean Baptiste Racine – znani głównie z twórczości tragicznej. A komedie Moliera staną się wzorcem klasycystycznej komedii.

Dzieło
Świętoszek powstał w latach sześćdziesiątych XVII wieku. Molier był już wtedy znanym i cenionym dramaturgiem oraz aktorem. Tartuffe wywołał tyle oburzenia i krytyki, że nawet osoba króla nie uchroniła sztuki od pięcioletniego zakazu wystawiania.

Przesłanie
Świętoszek to dramat o:

  • charakterach – czyli komedia charakterów – oparta na stypizowanych postaciach (religijnego obłudnika itp.);
  • obyczajach – czyli komedia obyczajowa – rozgrywająca się w zwykłym mieszczańskim domu, na owe czasy współczesna i pełna kulturowego kolorytu charakterystycznego dla opisywanej warstwy społecznej;
  • religii – ostrze satyry uderzało dość mocno w tradycyjne rozumienie religii – stąd obyczajowy skandal towarzyszący premierze…

Bohaterowie

  • Tartuffe – czyli Świętoszek – obłudny hipokryta, oszust, który pod pozorem cnotliwości i świętości próbuje wyłudzić pieniądze od łatwowiernego Orgona. Mimo że Tartuffe jest przedstawiany w sztuce groteskowo i parodystycznie, należy pamiętać, że to tak naprawdę bardzo wytrawny gracz i sprawny intrygant.
  • Orgon – pan domu, ojciec rodziny. Trochę naiwny i niezbyt inteligentny – daje się omotać intrygom Tartuffe’a. Jego religijność jest prosta i toporna – choć szczera. To w sumie dobry i porządny człowiek, z którego nadmierna świętobliwość czyni, niestety, błazna.
  • Elmira – żona Orgona (z drugiego małżeństwa). Cnotliwa i porządna arystokratka. Od początku do końca pokazana w dobrym świetle. Prędzej dałaby się zabić, niż pozwoliłaby na zamieszanie we własnym domu. Jej związku z Orgonem nie moglibyśmy jednak nazwać miłością – to raczej zbiór zasad – takich jak uczciwość, lojalność i posłuszeństwo.
  • Damis – syn Orgona. Młody i nazbyt porywczy. Szczerze nienawidzący obłudy Świętoszka. Posłuszny woli ojca – nawet gdy ten jest całkowicie zaślepiony miłością do Tartuffe’a.
  • Marianna – córka Orgona. Zakochana z wzajemnością w Walerym.
  • Doryna – służąca. Tak naprawdę najmądrzejsza ze wszystkich domowników, jako jedyna posiada trzeźwy osąd sytuacji. Nie boi się konsekwencji swoich wypowiedzi – mówi bez ogródek – zawsze to, co myśli. To głównie od niej dowiadujemy się, jaki Świętoszek jest naprawdę.

Kompozycja

To klasyczna pięcioaktówka. Akcja jest jednorodna, całość dzieje się w jednym tylko miejscu – domu Orgona. Czas nie jest wyraźnie podany – nie wydaje się jednak, aby akcja trwała dłużej niż parę godzin. Możemy więc wnioskować, że Molier zachował w swym utworze klasyczną zasadę jedności czasu, miejsca i akcji. Na uwagę zasługuje ekspozycja – czyli rozpoczęcie utworu. Molier wprowadza głównego bohatera dopiero w trzecim akcie. Wcześniej pojawia się on pośrednio – to znaczy w wypowiedziach innych postaci.

Niezmienność natury ludzkiej

Komedie Moliera śmieszą aż do dziś. Okazuje się, że śmiejemy się niby z konkretnych bohaterów, ale tak naprawdę z samych siebie. Molier realizuje hasło bawić ucząc; zdajemy sobie sprawę, że często jesteśmy ofiarami własnych urojeń i własnej naiwności, zupełnie jak Orgon i pani Pernelle, która gdy oszustwa Tartuffe’a wyszły na jaw, mówi:

Ten człowiek raczej zbytkiem cnót najczystszych grzeszył,
I w głowie mi się nie chce pomieścić, doprawdy,
By w tym, co mówicie, bodaj cień był prawdy.

Tymczasem Tartuffe szybko zorientował się, że zdążył już omamić i oczarować panią Pernelle swoją „pobożnością” i skromnością, zaś Orgon to „człowiek stworzony, by go za nos wodzić”. Na pewno słyszeliśmy choćby o człowieku, który stał się ofiarą cwaniaka w rodzaju Tartuffe’a.

Skojarz

  • Inne komedie i postacie Moliera – Skąpiec, don Juan, Mizantrop. Uosobienia ludzkich wad.
  • Ignacy Krasicki – Bajki (Dewotka), Satyry
  • Aleksander Fredro – Zemsta, Śluby panieńskie. Podobny sposób ujęcia tematu.

 

Nieśmieszna komedia

Molier stworzył typ komedii klasycystycznej; komedii charakterów wyposażonej w głęboką prawdę psychologiczną i obyczajową. Takim utworem jest Świętoszek – mistrzowskie studium postaci, które mimo iż wpisane w klimat i scenerię siedemnastego wieku, stanowią typy uniwersalne dla każdej czasoprzestrzeni.

Akcję swojej sztuki umiejscowił autor w środowisku mieszczańskim. To właśnie ono stało się przedmiotem wnikliwej analizy, sama zaś intryga, dość prosta, chociaż niepozbawiona swoistej dramaturgii, jest jedynie pretekstem do ukazania ułomności ludzkiej natury. Centralną postacią utworu jest Tartuffe – szalbierz i hipokryta, który podstępem wkradł się do domu Orgona, ujmując go swoją fałszywą religijnością.

Autor nie od razu zapoznaje czytelnika z tą postacią, buduje wiedzę o niej stopniowo, najpierw za pośrednictwem wypowiedzi poszczególnych domowników. Kreślą oni dość karykaturalny, satyryczno-humorystyczny wizerunek Tartuffe’a – wielkiego próżniaka i obłudnika, któremu bliższe są ziemskie przyjemności niż deklarowane wartości religijne. Sam bohater wkracza na teren akcji dopiero w trzecim akcie i całkowicie potwierdza wcześniej wygłoszone na jego temat opinie.

Świętoszek wprowadza konflikt pomiędzy Orgonem a resztą rodziny. Pan domu jest bowiem do tego stopnia zaślepiony pobożnością Tartuffe’a, że nie dostrzega jego wyrafinowanej gry pozorów i fałszu, jakie kryją się pod maską rzekomej pobożności. Naiwny, prostoduszny, uczciwy Orgon staje się przedmiotem manipulacji ze strony tytułowego Świętoszka. Nie zauważa, że ten próbuje uwieść mu żonę, chce ożenić się z jego córką, aby zawładnąć majątkiem. Ogłupiony pozorami świętości, nie przyjmuje żadnych krytycznych uwag na temat Tartuffe’a, który stopniowo zaczyna wypełniać cały jego świat, spychając resztę rodziny na drugi plan. Dopiero sprytny fortel żony Elmiry odsłania przed Orgonem prawdziwe oblicze Świętoszka. Pełnej demistyfikacji dokonuje jednak król, który zjawia się w najbardziej krytycznym dla rodziny Orgona momencie, kiedy to okazuje się, że Tartuffe, wykorzystując naiwność Orgona, wszedł w posiadanie całego jego majątku. Władca odkrywa prawdę o rzekomym świętoszku. Ujawnia, że jest on od dawna poszukiwanym przestępcą, mającym niejeden grzech na sumieniu.

W efekcie komedia Moliera wcale nie jest tak bardzo śmieszna – pokazuje przecież ludzką podłość, fałsz i obłudę.

Gwałtowne reakcje współczesnych Molierowi widzów pokazują, że autor poruszył bardzo ważne, wstydliwe problemy – wyrachowanie (Tartuffe) i bezmyślną dewocję połączoną z wołającą o pomstę do nieba naiwnością (pani Pernelle). Gdyby nie pomyślne zakończenie (oszust zostaje ukarany), mielibyśmy do czynienia z dziełem o tragicznej niemal wymowie – naiwni, głupi mieszczanie dają się wyrolować cwaniakowi. Mało brakowało, a zostaliby bez dachu nad głową, między innymi przez to, że przez długi czas byli głusi na przestrogi ostrożniejszych i mniej naiwnych od nich. Zdrowym rozsądkiem i trzeźwym spojrzeniem na rzeczywistość charakteryzują się Elmira, żona Orgona i służąca Doryna.

Molier demaskuje fałszywą pobożność i obłudę; uświadamiamy sobie, że tacy ludzie żyli za czasów Moliera, ale spotkamy ich także dziś, nadal wielu jest takich,

Co pod nabożnym płaszczem kryją zwykłe wady,
Swą zawiść, niedowiarstwo, swoje fałsze, zdrady.

Nauka, którą wyniósł Orgon ze znajomości z Tartuffem to refleksja, że

Człowiek, trzeba to przyznać, jest nikczemne zwierzę.

 

Różne rodzaje komizmu w Świętoszku

Autor zrezygnował z przesadnego komizmu, wypełniając nim przede wszystkim dwa pierwsze akty. Zastosował przy tym różne jego typy, począwszy od komizmu słownego (cięte, ironiczne wypowiedzi Doryny czy powtarzane nieustannie przez Orgona słowo „biedaczek”, określające Tartuffe’a oraz powiedzenie „co niebo nakaże”, ujawniające ślepą ufność w Boże wyroki), przez komizm charakterów (spotęgowany głównie w osobie Tartuffe’a i Orgona wskutek zabiegu hiperbolizacji cech charakteru), po komizm sytuacyjny (scena, w której ukryty pod stołem Orgon obserwuje, jak Świętoszek próbuje uwieść Elmirę).

Niemniej po dwóch pierwszych aktach, utrzymanych raczej w konwencji humorystycznej, wzmacnia autor dramatyzm sytuacji, wprowadza nawet nastrój grozy. Ta zmiana sytuacji nie jest przypadkowa, uwydatnia przesłanie utworu. Przestrzega przed bezgraniczną ufnością, nawet wobec osób, które z pozoru wydają się uosobieniem żarliwej wiary. Okazuje się bowiem, że pod maską religijności kryje się fałsz, obłuda, hipokryzja, szalbierstwo.

Utwór, oprócz tego, że obnaża zakłamanie i bigoterię, ostrzem satyry dotyka również ludzi naiwnych, łatwowiernych i po prostu głupich. Orgon otrzymał chyba pożyteczną lekcję życia. Za swoje zaślepienie zapłacił chwilą grozy, na szczęście w scenie finalnej zło zostało poskromione, a dobro zatriumfowało, tak jak to zazwyczaj bywa w komediach, nawet tych nie do końca śmiesznych…

 

Niezmienność natury ludzkiej

Komedie Moliera śmieszą aż do dziś. Okazuje się, że śmiejemy się niby z konkretnych bohaterów, ale tak naprawdę z samych siebie. Molier realizuje hasło bawić ucząc; zdajemy sobie sprawę, że często jesteśmy ofiarami własnych urojeń i własnej naiwności, zupełnie jak Orgon i pani Pernelle, która gdy oszustwa Tartuffe’a wyszły na jaw, mówi:

Ten człowiek raczej zbytkiem cnót najczystszych grzeszył,
I w głowie mi się nie chce pomieścić, doprawdy,
By w tym, co mówicie, bodaj cień był prawdy.

Tymczasem Tartuffe szybko zorientował się, że zdążył już omamić i oczarować panią Pernelle swoją „pobożnością” i skromnością, zaś Orgon to „człowiek stworzony, by go za nos wodzić”. Na pewno słyszeliśmy choćby o człowieku, który stał się ofiarą cwaniaka w rodzaju ­Tartuffe’a.

Przesłanie
Natura ludzka jest niezmienna, dlatego komedie Moliera śmieszą i są chętnie wystawiane do dziś. Śmiejemy się niby z prześmiesznych bohaterów, ale tak naprawdę z problemów społecznych i ułomności ludzkich aktualnych także w XXI w. Często spotykamy ludzi, którzy stają się ofiarami własnych urojeń i naiwności, spotykamy dewotów i wyrachowanych oszustów, zwyczajnych cwaniaków bogacących się na krzywdzie innych. Tacy najczęściej świetnie udają uczciwych, bogobojnych, nastawionych życzliwie. Tak naprawdę życzliwością darzą tylko nasze pieniądze….

 

Ważne pojęcia

Komizm słowny (językowy) – wszelakie śmieszne powiedzenia i zabawne dialogi, gry słowne bohaterów.

Komizm charakterów – w utworze ukazane zostają komiczne typy ludzkie, oczywiście o wyjaskrawionych, zhiperbolizowanych cechach. Nie może obejść się bez uproszczeń, tak więc w osobowości bohatera dominuje jedna cecha, np. skąpstwo (z taką sytuacją mamy do czynienia np. w Skąpcu), prymitywizm i tępota (Mieszczanin szlachcicem).

Komizm sytuacyjny – śmiech budzą w tym wypadku przemyślne intrygi, dziwne sploty okoliczności i odwrócone sytuacje, np. okradziony złodziej, oszukany oszust, uwiedziony uwodziciel.

Z jakimi tematami można powiązać Świętoszka?

  • moralność,
  • religijność, dewocja,
  • obłuda, dwulicowość,
  • naiwność,
  • humor,
  • komedia klasycystyczna.

 

Molier (Jean Poquelin)
Urodził się w 1622 r. w powszechnie szanowanej rodzinie mieszczańskiej. Zrezygnował z posady królewskiego lokaja na rzecz niepewnej kariery teatralnej, już od dziecka bowiem interesował się teatrem. Skompletował trupę teatralną, z którą podróżował po całym kraju. Był aktorem, autorem sztuk i reżyserem. W 1965 r. powrócił do Paryża. Jego teatr bardzo spodobał się władcy, Ludwikowi XIV. Otoczony życzliwą opieką króla, odnosił sukces za sukcesem. Komedie Moliera wywoływały oburzenie i zgorszenie wśród konserwatywnego mieszczaństwa. Jednym ze skandali zakończonym nagonką na Moliera była premiera Świętoszka. Nazywano go „czartem obleczonym w ciało i przebranym za człowieka, zasługującym na karę ognia, zanim dosięgnie go ogień piekielny”. Ludwik XIV zmuszony był zakazać wystawiania Świętoszka.
Molier zmarł w 1673 r., podczas przedstawienia Chorego z urojenia zasłabł na scenie; wyniesiono go za kulisy i tam oddał ducha.

Inne komedie Moliera

  • Szkoła żon – demaskacja dwulicowości kobiet,
  • Chory z urojenia – kpina z hipochondryków,
  • Mieszczanin szlachcicem – bezlitośnie ukazany nuworysz pragnący zdobyć ogładę i salonowe maniery.

Zobacz:

Molier Świętoszek

Przedstaw treść i problematykę Świętoszka Moliera

Świętoszek Moliera – określ wymowę utworu oraz rodzaje komizmu

Tartuffe, bohater Świętoszka Moliera – charakterystyka

Molier – jak pisać o…

https://aleklasa.pl/liceum/biografie/molier-2

Molier – jego rola w literaturze