Pieniądze – motyw literacki

Czyste (uczciwe, pomocne)

dane z serca
Wdowi grosz – jedna z przypowieści Nowego Testamentu. Ofiarowany w świątyni przez ubogą wdowę jeden grosz miał większą wartość niż datki bogaczy, ponieważ oni oddali niewielką część swojego majątku, ona zaś wszystko, co posiadała.

Ofiarowane w dobrym celu

Nakaz rezygnacji z majątku i dzielenia się wszystkimi dobrami zawiera Biblia. W Nowym Testamencie Jezus upomina: „Łatwiej przejdzie wielbłąd przez ucho igielne, niż bogacz wejdzie do Królestwa Niebieskiego” (Mt 19, 16-26).

Święty Franciszek – swój majątek rozdał między ubogich i wybrał życie żebracze, w harmonii z przyrodą. Jest patronem biedaków, przyjaciół zwierząt i tych, dla których pieniądze nie stanowią dużej wartości.

Nakaz pomocy ubogim jest bardzo istotny w literaturze polskiego pozytywizmu. Antek, Janko Muzykant, Nasza szkapa – gdyby ktoś majętny choć odrobinę wspomógł bohaterów tych nowel, nie tak tragicznie potoczyłoby się ich życie.

Zapamiętaj!
Mecenat to opieka możnych nad artystami. Zjawisko to pojawiło się w starożytności, ogromną popularnością cieszyło się w epoce renesansu. Dzięki mecenatowi młodzi niezamożni artyści mogli doskonalić swoje uzdolnienia, zdobywać popularność. Z opieki mecenasów korzystał Jan Kochanowski, Klemens Janicki.

Dziś rolę mecenasów kultury przejęły prywatne firmy, określane mianem sponsorów. Finansują imprezy kulturalne, akcje charytatywne.

Brudne (nieuczciwe)

za zdradę
Judaszowe srebrniki – za trzydzieści srebrników Judasz Iskariota, jeden z dwunastu apostołów, zdradził i wydał na śmierć Chrystusa. Dręczony wyrzutami sumienia zwrócił pieniądze faryzeuszom i odebrał sobie życie. A jaki był dalszy los srebrników? Kapłani nie chcieli ich z powrotem włożyć do skarbca, gdyż mogły sprowadzić nieszczęście na świątynię. Kupiono więc za nie plac Garncarski, przeznaczając go na cmentarz dla pielgrzymów. Miejsce to odtąd zwane było Polem Krwi.

gromadzone z czyjąś krzywdą
Literatura prezentuje całą galerię skąpców, skner, chytrych zdziwaczałych ludzi, którzy ogarnięci manią gromadzenia pieniędzy nie zauważają, że ich życie mija w samotności, bez miłości i przyjaźni.

Skąpiec – komedia Moliera. Harpagon, bogaty paryski mieszczanin, zakopał w ogródku skrzynkę z oszczędnościami. Oszczędza na wszystkim – podkrada nawet owies własnym koniom. Jest zakłamany i nieuczciwy, chce uchodzić za wzorowego obywatela, a potajemnie zajmuje się nielegalną lichwą (pożyczanie pieniędzy na bardzo wysoki procent ludziom, którzy są w trudnej sytuacji). Z chytrości uknuł skomplikowaną intrygę – tak zaplanował małżeństwo swych dzieci, aby nie wydać ani grosza na posag dla córki i na wesele dla syna. Skąpstwo Harpagona doprowadziło do rozpadu jego rodziny – dzieci go nienawidzą i pragną wziąć odwet za własną krzywdę.

Ebenezer Scrooge z Opowieści wigilijnej Karola Dickensa – przez całe życie gromadzi pieniądze, a sam żyje na granicy nędzy. Oszczędza na wszystkim – jedzeniu, ubraniu, ogrzewaniu mieszkania. Pensja jego pracownika jest przerażająco niska. Scrooge żałuje pieniędzy kolędnikom i świątecznym kwestarzom. Jest złośliwy i ponury, nigdy nie założył rodziny. Dolega mu chorobliwa mania gromadzenia pieniędzy. Ale wigilijna noc ma niezwykłą siłę – oto w mieszkaniu Scrooge’a pojawiają się Duchy i dają mu ostatnią szansę naprawy zmarnowanego życia. Scrooge tę szansę wykorzysta – uda mu się odnowić dawno zerwane kontakty z rodziną, poprawi relacje z innymi ludźmi. Zrozumie, ile radości przynosi dzielenie się majątkiem z tymi, którzy nic nie posiadają.

Miłosierdzie gminy Marii Konopnickiej – okrutny zwyczaj wystawiania niedołężnych starców na publiczną licytację. Władze gminy tłumaczą, że ten proceder dowodzi miłosierdzia mieszkańców wsi, ale prawdziwym celem licytacji nie jest okazanie miłosierdzia potrzebującemu, ale chęć wzbogacenia się jego kosztem. Licytacja starców cieszy się dużym zainteresowaniem gospodarzy, bo w grę wchodzą pieniądze – gmina obiecuje, że zapłaci temu, kto zdecyduje się przygarnąć biedaka. Obiekt licytacji – stary tragarz Kuntz Wunderli – jest wystawiony na pośmiewisko, pozbawiony godności. U nowego gospodarza – bezwzględnego mleczarza Probsta – będzie musiał ciężko pracować na swoje utrzymanie.

łapówki
Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego – pani Borowiczowa za radą spotkanego w hotelu Żyda, umawia Marcina na korepetycje u profesora Majewskiego. Zgodnie z zapewnieniem profesora zagwarantuje to chłopcu przyjęcie do klerykowskiego gimnazjum. Nic dziwnego – egzaminatorem jest właśnie Majewski. Za lekcje trzeba oczywiście płacić z góry (dosyć pokaźną sumę), a później z różnych ważnych powodów większość zajęć nie odbywa się. Efekt został jednak osiągnięty – Marcin dostał się do gimnazjum i trudno powiedzieć, czy zawdzięcza to własnej wiedzy czy „pomocy” profesora Majewskiego. Z korepetycji u przekupnego nauczyciela korzystała większość przyszłych uczniów.

Wybór: pieniądze czy ideały?

Pieniądze i miłość
Często się wzajemnie wykluczały. Zamożni rodzice nie zgadzali się, aby ich potomek poślubił kogoś ubogiego, o niższym statusie społecznym. Małżeństwa były kojarzone, rodziny przyszłych państwa młodych dokładnie ustalały warunki zawarcia związku. Często niewystarczająca wysokość posagu narzeczonej decydowała o zerwaniu zaręczyn i trzeba było szukać następnej kandydatki. Niewiele to miało wspólnego z miłością. Takim „umawianym” małżeństwom przeciwstawiali się romantycy. Dużo w romantyzmie opowieści o nieszczęśliwej miłości, przegranej z powodu różnic majątkowych. Przecież sam Adam Mickiewicz tego doświadczył. Wielka miłość jego życia – Maryla Wereszczakówna poślubiła znacznie bogatszego hrabiego Puttkamera, odrzucając zaloty zdolnego, ale niezbyt zamożnego młodego poety. Ale może to właśnie tej okrutnej decyzji Maryli zawdzięczamy powstanie większości dzieł osamotnionego twórcy.

Ballady i romanse Adama Mickiewicza – częsty motyw: uboga wiejska dziewczyna i bogaty panicz. On obiecuje jej wspólne życie, ona mu ufa. Niestety, on ją porzuca, a ona popełnia samobójstwo. Na krzywdzicielu mszczą się tajemnicze, fantastyczne siły – zamieniają panicza w kamień lub drzewo (Rybka, Świtezianka).

Balladyna Juliusza Słowackiego – perspektywa bycia królową skłania Balladynę do morderstwa. Z zimną krwią zabija siostrę, gdy ta staje jej na drodze do bogactwa i władzy. Dziewczyna z ubogiej chaty zamienia się w okrutną morderczynię.

Cierpienia młodego Wertera, Gustaw z IV części Dziadów, Jacek Soplica z Pana Tadeusza – nieszczęśliwi kochankowie. Dla nich liczyło się uczucie, dla ich wybranek – pozycja społeczna, majątek, a także wola rodziców, której nie wolno się przeciwstawić.

Wygoda czy poświęcenie?
Stasia Bozowska kontra Paweł Obarecki (Siłaczka) – różnie ułożyły się ich losy, chociaż w młodości wyznawali te same ideały (pomoc ubogim, poprawa poziomu życia na wsi). Ona została wiejską nauczycielką, zamieszkała wśród biedoty, wyrzekła się wygód, własne pieniądze przeznaczała na książki dla uczniów. Schorowana, zmarła w nędznej wiejskiej chałupie. On – początkowo też chciał pomagać, poświęcić się dla dobra innych. Ale uległ miejscowej „elicie”, dorobkiewiczom, wyzyskiwaczom. I stał się jednym z nich – leczył tylko tych, którzy mogli za to zapłacić, a pieniądze tracił, grając w karty.

Jaki był stosunek do pieniądza w różnych epokach literackich?

Średniowiecze – wyrzeczenie się bogactwa w imię wiary w Boga, przyjęcie postawy ascetycznej. W miastach przebywało wielu żebraków oczekujących jałmużny. Ale jednocześnie w tej epoce powstają ogromne posiadłości – na ich utrzymanie pracują rzesze poddanych.

Renesans – człowiek ma się cieszyć życiem, a więc ma prawo korzystać z dóbr. Byle z umiarem i w dobrym celu.

Barok – epoka pełna wątpliwości, niejednoznaczna. Z jednej strony – przepych architektoniczny, bogata ornamentyka, z drugiej zaś – obawa przed śmiercią, wątpliwości co do sensu życia. Wiele kosztownych ozdób z tej epoki pochodzi ze Wschodu (zdobycze po wojnach z Turkami i Tatarami).

Oświecenie – krytyka magnaterii opływającej w dobrach. Pieniądze należy przeznaczyć na reformy, wojsko, oświatę i na ratowanie państwa.

Romantyzm – pieniądz stoi w sprzeczności z uczuciem, poświęceniem dla dobra ojczyzny.

Pozytywizm – prawdziwą wartość ma pieniądz wydany w słusznej sprawie – np. jako pomoc dla ubogich. A przede wszystkim zarobiony uczciwą pracą.

Modernizm – artyści tej epoki nie dbają o korzyści materialne. Sztukę tworzą dla… sztuki. Pogardzają „filistrów plemieniem” – mieszczanami dbającymi o sprawy finansowe.

Cytaty

Długie szaty krępują ciało, a bogactwa duszę.
Sokrates

Kiedy przemawia złoto, elokwencja jest bezsilna.
Erazm z Rotterdamu

Ubóstwo uczy wszelkich sztuk.
Plaut

Bieda jest lepszym spoiwem niż szczęście.
Erich Maria Remarque

Pieniądz w przysłowiach i związkach frazeologicznych

Grosz do grosza i będzie kokosza – pochwała oszczędności;
Obrastać sadłem – bogacić się;
Dobry żart tynfa wart – zasługuje na nagrodę (tynf – moneta z XVII wieku);
Wtykać swoje trzy grosze – udzielać nieproszonych rad;
Złote jabłka – dochodowy interes;
Cienko prząść – żyć w biedzie;
Być biednym jak mysz kościelna – być bardzo biednym;
Pieniądze leżą na ulicy – łatwo je zdobyć;
Mieć węża w kieszeni – być skąpym;
Pranie brudnych pieniędzy – wprowadzanie do obiegu pieniędzy pochodzących z nielegalnych transakcji. Pranie – bo tak określił to gangster wszech czasów Al Capone. Założył sieć fikcyjnych pralni i twierdził, że to właśnie z nich czerpie tak ogromne zyski.

Minikonspekt wypracowania:

Gdybym był bogaty… Rozwiń fragment piosenki z filmu Skrzypek na dachu.

I Założenie:
Nie będziemy oszukiwać, że bogactwo sprawiłoby nam przykrość. Trzeba wykazać, że z nadmiarem pieniędzy poradzimy sobie w sposób zacny i mądry.

II
Gdybym był bogaty to… wymień, co byś zrobił. Rada: zamieść w wypracowaniu wszelkie pomysły na naprawę świata, które można realizować za sprawą pieniędzy, nie skupiaj się tylko na własnych przyjemnościach.

Wyeksponuj więc:

pomoc ubogim;
działalność charytatywną na rzecz chorych, samotnych, opuszczonych;
zakupy do szkół i szpitali;
pomoc opuszczonym zwierzętom w schroniskach.

Zdecydowanie nie eksponuj: zakupów dla własnej przyjemności, rodzaju: cztery komputery, dobry sprzęt, narty, tony słodyczy, markowe ciuchy. Rozejrzyj się po świecie!

III Możesz powołać się na wzorce literackie.
Na pewno dobrze zabrzmi, iż podoba ci się postawa świętego Franciszka, że pochwalasz przemianę Ebenezera Scroqe’a a potem Harpagona. Podobne zachowanie nie przebrzmiały z czasem – i dziś spotykamy Harpagonów, Franciszków rzadziej.

IV Zakończenie:
Kiedy będę bogaty – nie zapomnę o tych deklaracjach.

Zobacz:

Pieniądze (skąpstwo, chciwość) – motyw literacki

Pieniądze – TEST

Pieniądze szczęścia nie dają – na przykładzie Opowieści wigilijnej ustosunkuj się do tych słów.

Pieniądze – cytaty