Dwa ważne dramaty
Kartoteka Tadeusza Różewicza
Awangardowy dramat – antytetatr
Temat:
Człowiek w powojennej rzeczywistości – jego miejsce w świecie, jego psychika i żuycie – to temat główny, ale ujęty nowatorsko. Rzeczywistość dramatu jest absurdalna – w centrum sceny, w leży Bohater, bez określonego wieku i imienia. Raz jest małym chłopcem, raz dorosłym mężczyzną, raz mówią do niego Kaziu, a za chwilę Dzidku itd. Leżącego Bohatera odwiedzają: rodzice, sekretarka, żona, inne postacie. Towarzyszy mu na scenie Chór Starców .
Co jest ważne?
- Tytuł: Kartoteka to wyrywkowe karty z życia Bohatera. luźne, niepowiązane i nieuporządkowane zdarzenia, fakty, rozmowy. To także świadomość postaci – strumień luźnych skojarzeń i pomysłów. Tytuł oddaje nowatorską technikę dramatu.
- Pozycja horyzontalna bohatera – jest dotknięty klęską bierności, bezsilności i wewnętrznej pustki. Bohater nie wstanie – utracił niewinność dzieciństwa, wiarę w jakiekolwiek wartości, w miłość, w człowieka. A że jest to człowiek-każdy (everyman) – reprezentuje los całego wojennego pokolenia.
- Kreacja bohatera – jest antybohaterem i parodiuje klasyczną estetykę dramatu. Ogólna niemożność, utracone wartości i życie w rozsypce – oto jego cechy.
- Obraz rzeczywistości zawarty w dramacie to świat groteski, śmiesznych postaw i fałszywych wartości. „Czasy są niby duże, ale ludzie trochę mali” mówi Bohater. Wszyscy zmęczeni są „postawą pionową”, panuje ogólna bierność, nie ma żadnych wielkich idei.
- Koncepcja teatru w Kartotece jest buntem przeciw utartym szablonom i formom. Bohater nie musi działać – jest antybohaterem. Różewicz przywołuje różne konwencje, by je ośmieszyć (np. typ bohatera romantycznego i konwencję klasyczną – chór).
Co pisać, z czym kojarzyć:
- Tadeusz Różewicz jest uznanym poetą. Oprócz tego jest dramaturgiem nowatorem Sam często mówi o teatrze „realistycznym i poetyckim” – bo inspiracją wielu jego utworów stała się poezja.
- Kartoteka to absolutnie nowatorska forma teatru. Jej cechą jest „dramaturgia otwarta”, czyli taka konstrukcja, która odbiega od klasycznych reguł teatru, jest luźnym zlepkiem „wysepek”, ramową strukturą bez zamknięcia.
- taka forma podąża za przesłaniem dramatu. Ma ona swoją jakością wykazać tragedię człowieka współczesnego – jego życia w rozsypce i jego stosunek do tradycji.
- Koncepcja antyteatru, kojarzy się z angielskim twórcą – Samuelem Beckettem, ale można wskazać jej polskie źródła: choćby twórczość Witkacego i Witolda Gombrowicza.
Tango Sławomira Mrożka
Dramat awangardowy
Tematyka:
Zdarzenia w wielopokoleniowej rodzinie Stomilów – która jest nieco dziwna: dziadkowie udają nastolatków, rodzice protestują przeciw wszelakim konwencjom: stroju, zachowania, moralności – syn Artur pragnie ładu, odwołuje się do tradycji starych form – czyli obserwujemy odwrócenie zwyczajowych rodzinnych relacji.
Temat rewolucji – pociąga za sobą kontrrewolucję – pragnienie ładu Artura, próbę zamachu stanu przez wprowadzenie dawnych wartości. Zwycięża zaś „siła” – totalitarny, groźny, bezmyślny Edek. I jest to świetnym zobrazowaniem dziejów rewolucji społeczno-politycznych tego świata.
Co jest ważne:
- abstrakcyjny dowcip językowy Mrożka (czasem jest protestem przeciw zafałszowaniom oficjalnej mowy naszego języka);
- „anatomia upodlenia” – przestroga i analiza następującej prawidłowości: zagrożenie atakuje samotnego i osaczonego człowieka; człowiek buntuje się, lecz ulega groźnej sile, poddaje się jej, a nawet zaczyna z nią współdziałać;
- krytyczny i sceptyczny stosunek do mitów i kanonów polskich, (wieszcza, inteligenta, bohatera romantycznego;
- kreacja Artura jako współczesnej wersji bohatera romantycznego;
- finał dramatu – pesymistyczny – zwyciężyły bezmyślność i siła, kryzys wartości jeszcze się powiększył.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Z Weselem Wyspiańskiego Podobna jest tu rola tańca zamieszczonego w końcówce utworu i ogarniającego społeczność.
- Z Szewcami Witkacego gdyż oba dramaty traktują o rewolucji, oba ukazują ciągłą zmienność zwycięzców i zwyciężonych.
Dzieła polskiej prozy
Medaliony Zofii Nałkowskiej
Literatura faktu
Tematyka:
- Medaliony nalezą do literatury lagrowej.
- Prezentują losy ofiar faszyzmu – zawierają historie wstrząsające: wyrób mydła z ludzi, koszmar obozów koncentracyjnych, prześladowanie żydów, rzeczywistość wojenną i obozową.
- Każde opowiadanie poświęcone jest innej postaci – sumie przypominają nagrobne medaliony – stąd tytuł.
Co jest ważne:
- Materiał autorka zebrała podczas pracy w Komisji do Badań zbrodni hitlerowskiej, której była członkiem.
- Narracja – tworzą ją fragmenty relacji, zawsze prezentowane z punktu widzenia osób mówiących.
- Bohaterowie – to zwykli, szarzy ludzie, mówią własnym językiem i prezentują tylko własny, wycinek wojennej rzeczywistości, widziany tylko z własnej perspektywy.
- Styl opowiadań jest zwięzły, surowy, pozbawiony komentarzy – przedstawiane fakty mówią same za siebie.
- Motto: : „Ludzie ludziom zgotowali ten los.” – jako wyraz przerażenia, że ludzie stworzyli faszyzm, hitleryzm, piece i miejsca kaźni, że są autorami tak strasznej rzeczywistości.
Co pisać z czym kojarzyć?
W opowiadaniach uderza istnienie dwóch perspektyw:
- Pierwsza – fragmentaryczna, pole wokół jednostki, która postrzega tylko przestrzeń wokół siebie – jest to perspektywa widzenia bliskiego, prawd dotyczących poszczególnych bohaterów.
- Druga – scalona, panoramiczne spojrzenie na prawdę o obozach – tak straszna, że wydaje się niemożliwa, rzeczywistość „widzenia dalekiego”.
Medaliony wpisują się w krąg utworów dokumentujących istnienie i zbrodnię obozów koncentracyjnych, holocaustu, a także przemian w psychice człowieka w chwili grozy, w warunkach skrajnych. (zestaw z Opowiadaniami Borowskiego, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall, literaturą łagrową).
Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall
Reportaż – literatura faktu
Tematyka:
- Tematem reportażu-wywiadu Hanny Krall jest martyrologia Żydów w okresie II wojny światowej.
- Główna oś to wywiad z zastępcą komendanta ŻOB-u (Żydowskiej Organizacji Bojowej) – Markiem Edelmanem – po wojnie lekarzem kardiologiem.
- Ważnym tematem jest walka człowieka ze złem i jego miejsce w historii – reportaż Krall dowodzi, ż e człowiek nie jest bezradny – może zdążyć, podjąć pojedynek z losem, Bogiem śmiercią
Co jest ważne?
- Utwór ukazuje dwie rzeczywistości: wojenną przeszłość, i późniejszą teraźniejszość: ratowanie ludzkiego życia w szpitalu przez lekarza. Obie są „wyścigiem z Panem Bogiem”, oznaczonym celem: zdążyć!. Zdążyć połknąć cyjanek – zanim hitlerowcy znajdą cię, by zabijać i torturować. Zdążyć operować, zanim choroba zabierze pacjenta – uratować ludzkie życie.
- Kompozycja utworu to reportaż oparty o wywiad + relację odautorska, w jej ramach zawiera autorka rozmowę, opis, informację.
- Deheroizacja bohaterów –ludzie zmagający się ze złem są tylko ludźmi, nie obcy im głód, strach, oszustwa.
Co pisać z czym kojarzyć?
- Hanna Krall prezentuje walkę i bohaterstwo Żydów. Ukazuje w tym także wstrząsające obrazy życia w getcie; chorobę głodową, śmierć dzieci, samobójstwa, handel numerkami życia….
- Hanna Krall – jak twierdzi – dokonuje „odwirowania z rzeczy nieważnych”. Operuje bardzo oszczędnym stylem. Tylko w takiej formie cierpienie i tragizm Żydów getta, walka o godność, opowieść o bohaterstwie i przyjaźni mogą być prawdziwe.
- Utwór jest jednym z literackich dokumentów holocaustu – łatwo zestawić go z innymi: opowiadaniami Borowskiego, Początkiem Szczypiorskiego, Medalionami Nałkowskiej, Rozmowami z katem Moczarskiego, z filmami takimi jak Korczak, Polskie drogi, Pianista.
Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Powieść autobiograficzna
Tematyka:
Inny świat opisuje dwa lata obozowego życia autora – od aresztowania za przestępstwo „bycia Polakiem” po styczeń 1942 – kiedy to po głodówce protestacyjnej został zwolniony i przedostał się do armii Andersa. Kolejne części utworu dotyczą różnych sfer obozowego życia: praca, posiłki, choroba, spotkania z ludźmi z zewnątrz,. Suma składa się na całość, która ma być nie tylko dowodem potworności, lecz także próbą analizy i zrozumienia tak niepojętego systemu.
- selekcja i niszczenie słabszych (klasyfikacja ludzi według kotłów);
- wyższość więźniów przestępczych (urków) nad politycznymi;
- śmierć – wciąż obecna i stanowiąca cały proces: od chorób, głodu, męki psychicznej, po koniec życia;
- samobójstwo staje się aktem wolności i stanowienia o sobie;
- katorżnicza praca;
- wzajemna nieufność i powszechne donosicielstwo;
- sponiewieranie ciała ludzkiego: odmrożenia, wypadanie zębów i włosów, kurza ślepota;
- absolutna zmiana znaczeń wartości takich jak miłość, wolność, miłość fizyczna, macierzyństwo.
Co jest ważne?
- Autor sam przeżył sowiecki obóz w Jercewie – dokonuje beletryzacji faktów, lecz wszystkie są prawdziwe, dlatego mamy do czynienia z literaturą faktu.
- Inny świat jest chłodną relacją, nie przesyconą zbytnim ładunkiem emocji, ale też nie pozbawioną refleksji filozoficznej.
- Kostylew i jego proces samookaleczania. „Ręka w ogniu” to bunt Kostylewa przeciw zniewoleniu, to idea: „nie będę dla nich pracował, choćby za cenę swojego cierpienia, zdrowia i życia”.
- Zagadnienie zdrady i donosu -przesłanie że nie są dopuszczalne w żadnych warunkach.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Inny świat – to świat łagru sowieckiego, w którym „preparuje się więźnia” – tzn. człowiek popada w stan, w którym „uczucia i myśli obluzowują się”, „pomiędzy skojarzeniami powstają luki”, coś na kształt tępoty, posłuszeństwa, uległości – po to, aby przeżyć lub choćby uniknąć bólu czy głodu.
- Skojarz z Dostojewskim – Zapiski z martwego domu – książka autorstwa rosyjskiego pisarza odgrywa ważną rolę w Innym świecie. Grudziński nawiązuje do niej w podtytule (Zapiski sowieckie), w motcie, wreszcie w opowieści o lekturze książki w obozie, o konspiracji z Natalią Lwowną, od której ją otrzymał. . Więźniowie krzyczą wczoraj i dziś – a Rosja jest martwym domem.
- W powieści Grudzińskiego da wyczuć się ideę, myśl, iż wartości moralne nie ulegają tak łatwo zniszczeniu. Wieczna niezgoda na zło – im gorsze istnieje, tym większa – wieczne poszukiwanie wymiaru człowieczeństwa – we wspomnieniu, w marzeniu, a nawet w samounicestwieniu – są hołdem złożonym „człowiekowi”.
Opowiadania (Pożegnanie z Marią) Tadeusza Borowskiego
Zbiór opowiadań
Temat:
Realia obozu hitlerowskiego – Oświęcimia, w którym sam Borowski był więziony.
Psychika człowieka zlagrowanego – zbrodnia hitleryzmu polegająca nie tylko na eksterminacji, ale na ukształtowaniu go w warunkach obozowych.
Co jest ważne?
- Kreacja bohatera – Tadka, który nie jest postacią pozytywnej ofiary – kombinuje, dostosowuje się d o obozowych praw, sam staje się ich wytworem, cwaniakiem, który chce przeżyć. Nosi cechy biograficzne autora – ale nim nie jest – jest literacką kreacją psychiki ukształtowanej przez system.
- Przemiana ludzkiej psychiki w warunkach obozu: ludzie obojętnieją na śmierć – w obliczu masowości i codzienności śmierci na cudze cierpienia – w obliczu ciągłego cierpienia., zapominają o dawnym życiu i wartościach.
- Biografia pisarza i – należał do pokolenia Kolumbów (ur. w roku 1922), w czasie wojny wywieziony do Oświęcimia, po wojnie włączył się w komunistyczny system w końcu popełnił samobójstwo.
Co pisać z czym kojarzyć?
- Borowski używał w swoich opowiadaniach zachodniej techniki – behawioryzmu – opisu wyglądu postaci i ich zachowania z zewnątrz, bez wnikania w duszę, przemyślenia, wnętrze.
- Borowski burzy logiczną konstrukcję postrzegania kata i ofiary i pokazuje istotę hitlerowskiej zbrodni – deformację psychiki więźniów, którzy wcale nie pozostają szlachetni i heroiczni.
- Opowiadania to szczególny przykład literatury lagrowej – zestawić je można z Medalionami, z Rozmowami z Katem , z esejem Szczepańskiego Święty o ojcu Maksymilianie Kolbe, a także z wierszami Tadeusza Różewicza ukazującymi degradację wartości i psychikę człowieka „ po Oświęcimiu”.
Początek Andrzeja Szczypiorskiego
Powieść
Temat:
Powieść przedstawia dzieje bohaterów Irmy Seidenman, rodziny Fichtelbaumów sędziego Romnickiego i innych na tle zdarzeń XX wieku – zwłaszcza II wojny światowej. Głównym miejscem akcji jest wojenna Warszawa. Temat wiodący to stosunek Polaków do Żydów, ale także
- Los Żydów i postawa Polaków wobec Holokaustu.
- Walka dobra ze złem.
- Totalitaryzm.
- Pojęcia Boga, Polski, tolerancji.
- Miłość i dojrzewanie.
Co jest ważne?
- Tytuł: Początek – tytuł wieloznaczny i symboliczny. Pesymistyczny – zapowiada narodziny zła, zbrodni, totalitaryzmu jako początku późniejszych podobnych działań nieludzkich. Optymistyczny – to także początek stworzenia nowego życia, nowej możliwości budowania. Nowa epoka, nowi ludzie, to zawsze rodzi nadzieje na nowe dobro.
- Synchronia – równoczesne, panoramiczne, a nie chronologiczne przedstawienie wydarzeń.
- Wymiary powieści:
- metafizyczny,
- historyczny,
- etyczny,
- psychologiczny.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Z tematem martyrologii żydowskiej: podejmują go też:
- Opowiadania Tadeusza Borowskiego,
- Wielki Tydzień Jerzego Andrzejewskiego,
- Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall,
- Pianista Władysława Szpilmana (adaptacja filmowa w reżyserii Romana Polańskiego).
- Z motywem karuzeli obok płonącego getta – Wiersz Czesława Miłosza (Campo di Fiori).
- Z obrazem wojennej Warszawy – łatwo zestawić z następującymi utworami:
- Aleksander Kamiński – Kamienie na szaniec – opowieść o losach warszawskiej młodzieży działającej w organizacjach harcerskich.
- Melchior Wańkowicz – Ziele na kraterze – wzruszająca opowieść o losach rodziny pisarza w okupowanej stolicy, o śmierci Krystyny – córki Wańkowicza, która zginęła podczas powstania warszawskiego,
- Jarosław Iwaszkiewicz – Ikar. Opowiadanie o chłopcu aresztowanym w Warszawie przez Niemców.
Zobacz:
Jakie podokresy w polskiej literaturze powojennej możesz wyróżnić?
Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o ważnych i bolesnych tematach
Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o Polsce, życiu i Bogu
Jakim gatunkiem literackim jest Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego?
Wyjaśnij genezę i znaczenie tytułu oraz motto utworu Zofii Nałkowskiej pt. Medaliony