Początek świata – początek ludzkości

Ludzie od zawsze zastanawiają się, skąd wziął się świat i jak powstali ludzie. Opowiadają sobie różne historie na ten temat. W różnych miejscach świata – inne. Historii tych nie potwierdzi żaden naukowiec. Dlaczego? Bo to mity.

Uwaga! Definicje!

• Mit – wypowiedź (najczęściej narracyjna) wyrażająca wierzenia danej społeczności. Opowiada o początkach świata, powstaniu bogów, ludzi. Bohaterami są istoty boskie lub wyposażone w ponadludzkie cechy.
• Mitologia – zbiór mitów jakiegoś kręgu kulturowego, np. mitologia grecka, skandynawska, egipska.

Mit

Podział mitów
W zależności od tego, o czym opowiadają mity, dzielimy je na:

• teogoniczne – o powstawaniu i pochodzeniu bogów,
• kosmogoniczne – o powstawaniu świata,
• antropogeniczne – o pochodzeniu człowieka,
• genealogiczne – o rodowodach bogów i ludzi.

Funkcje mitów
Dzięki mitom ludzie tłumaczyli sobie, jak powstał i jak funkcjonuje świat, zaspokajali swoją ciekawość. Mity wielu ludów były też podstawą ich religii – np. w swoje mity wierzyli starożytni Grecy, nawet jeśli nie wszystko składało się w nich w logiczną całość, nie wszystko się zgadzało.

 

Najtrudniejsze pytanie – jakie były początki ŚWIATA?

W wielu mitach (i religiach) pojawia się pojęcie chaos – to z niego nagle coś się zrodziło. Bóg, który nadał porządek światu, wydobył świat z chaosu. Odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób zrodził się Bóg – nie ma.

 

W jaki sposób mitologia grecka tłumaczy powstanie świata?

I. Mit teogoniczny (o powstaniu bogów) i genealogiczny (o rodowodzie bogów)

Grecy wyobrażali sobie świat nie jako kulę, lecz prostopadłościan, na dnie którego była przepaść nazywana Tartarem, a na górze niebo.
Pierwsza para bogów: Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia) – zapoczątkowała:

• ród tytanów (najmłodszym był Kronos),
• ród cyklopów – olbrzymich potworów z jednym okiem na środku czoła,
• ród sturękich – bardzo silnych potworów o stu dłoniach.

Uranos nie był zadowolony ze swoich dzieci, więc wszystkie prócz Kronosa strącił do Tartaru. Panowała tam wieczna ciemność i nie można się było stamtąd wydostać. Jęki strąconych dzieci słyszała ich matka Gaja, która postanowiła zemścić się na mężu. Pomógł jej w tym Kronos – zaczaił się na ojca z sierpem i obciął mu genitalia.

Kronos nie był lepszym ojcem niż Uranos. Bał się, że w przyszłości dzieci pozbawią go władzy, więc je zjadał. Ale i on dał się przechytrzyć żonie, która ukryła przed nim szóste dziecko. Rea zamiast niemowlęcia podała mężowi kamień owinięty w pieluszki. Kronos dał się nabrać – połknął kamień.

Prawdziwe niemowlę, którym był Zeus, Rea ukryła na ziemi – w jaskini na Krecie. Zeus karmiony był mlekiem kozy Amaltei oraz boskim nektarem i ambrozją, które zapewniały mu nieśmiertelność. Gdy dorósł, także chciał ukarać ojca. Pomogła mu w tym matka – podała Kronosowi środek na wymioty i uwolniła połknięte przed laty dzieci. Oczywiście, okazało się, że dzieci te nie były już niemowlakami, lecz dorosłymi bogami. Byli to:

• dwaj chłopcy (Hades i Posejdon),
• oraz trzy dziewczyny (Hera, Demeter i Hestia).

Ale okazało się, że nie tak łatwo było wygrać z Kronosem. Dopiero gdy na pomoc Zeus wezwał z Tartaru strącone tam przez Uranosa potwory, udało się pozbawić Kronosa władzy.
Pokój między bogami nie trwał długo – przeciwko Zeusowi i jego rodzeństwu zbuntowali się bowiem giganci. W pokonaniu ich – za radą wyroczni – pomogły Zeusowi… osły. Podniosły tak wielki ryk, że giganci się rozpierzchli i zostali pokonani.

II. Mit kosmogoniczny (o powstaniu świata)

W tym samym czasie, kiedy kształtowali się bogowie, powstawał świat: ziemia, gwiazdy, słońce, chmury, z których padał deszcz, rośliny (puszcze i lasy), zwierzęta. Na ziemi różnicowała się powierzchnia – powstawały góry, niziny, kotliny. Niektóre wgłębienia wypełniały się wodą (strumienie, rzeki i jeziora).

 

Jakie – według mitologii – były początki CZŁOWIEKA?

I. Mity antropogeniczne (o powstawaniu ludzi)

Walki bogów o władzę toczyły się na oczach ludzi, którzy już także istnieli.
Istniały różne wersje mitów o powstaniu ludzi. Do najpopularniejszych należały:

1. Pierwsi ludzie wyszli bezpośrednio z ziemi.
2. Pierwsi ludzie zrodzili się z drzew i skał.
3. Ludzie pochodzą od bogów (tę wersję mitu najchętniej przyjmowali potem władcy i szlachta).
4. Człowieka stworzył Prometeusz.

Mit antropogeniczny (o powstaniu człowieka)

Twórcą pierwszego człowieka był tytan Prometeusz, który ulepił go z gliny i łez. Prócz ciała Prometeusz dał też człowiekowi duszę złożoną z kilku iskier wykradzionych z rydwanu słonecznego. Proces stwarzania człowieka odbywał się niedaleko miasta Panopeus w Beocji. Ziemia tamtejsza bogata jest w czerwoną glinę, która posłużyła Prometeuszowi jako podstawowy składnik ludzkiego ciała.

Skojarz!

Ogień prometejski – ogień, który tchnął Prometeusz w człowieka ulepionego z gliny (nie mylić z ogniem, który później Prometeusz wykradł dla ludzi). W znaczeniu przenośnym: ogień życia, dusza, natchnienie.
Człowiek stworzony był na podobieństwo bogów. Ale nie miał w sobie boskich cech: siły, sprytu i mądrości. Był słaby, wątły, bezradny, niewytrzymały na trudy, nieporadny, kruchy, delikatny. Aby wzmocnić pierwszych ludzi, Prometeusz podarował im ogień, który wykradł z boskiego spichlerza. Dzięki temu człowiek mógł bronić się przed zwierzętami i rozwijać się. W rozwoju rzemiosł i sztuk wciąż pomagał ludziom Prometeusz.
Działania Prometeusza nie podobały się Zeusowi, który poczuł się zagrożony rosnącymi w siłę i mądrość ludźmi. By osłabić ludzki ród, uciekł się do fortelu z… puszką Pandory.

Mit o nieszczęściach z… puszki
Pandorę stworzył Hefajstos na polecenie Zeusa. Następnie boginie i bogowie przygotowali ją do wypełnienia misji wśród ludzi. Atena nauczyła Pandorę kobiecych robótek (szycia, szydełkowania, haftowania). Afrodyta pokazała jej, jak być kobietą i w jaki sposób uwodzić mężczyzn. Hermes zaś nauczył dziewczynę przypochlebiania się innym i obdarował ją darem pięknej wymowy. Każdy bóg dał Pandorze coś od siebie. Imię Pandory znaczyło tyle, co dar dla ludzi od wszystkich bogów. I rzeczywiście – Pandora stała się darem dla ludzi. Wraz z małą zamkniętą beczułką w posagu sprowadził ją Hermes na ziemię, wprost przed chatę Prometeusza. Mądry Prometeusz odprawił Pandorę. Jej urokowi dał się jednak zwieść brat Prometeusza – Epimeteusz, który przyjął dziewczynę do swego domu i się z nią ożenił.

Prometeusz przestrzegał brata, by nie otwierał posagu Pandory. Młoda żona jednak namówiła swego małżonka do otwarcia puszki, z której natychmiast wyleciały na ziemię cierpienia, choroby, smutki i nieszczęścia.

Skojarz! Puszka Pandory – źródło nieszczęść, zła, kłopotów; wszelkie nieszczęścia.

Rozwój ludzi
Dzięki pomocy Prometeusza ludzie mogli przetrwać ciężkie czasy, rozwinąć się, poznać świat i nauczyć się z niego korzystać. Oto niektóre zasługi Prometeusza:

• dał ludziom ogień,
• pokazał, jak budować domostwa,
• pokazał, jak bronić się przed zwierzętami i innymi niebezpieczeństwami,
• nauczył ludzi wielu rzemiosł przydatnych w walce i pracy,
• pokazał ludziom, jak przystosować się do zmian pór roku i pór dnia,
• nauczył ich liczyć, pisać, porozumiewać się ze sobą,
• pomógł oswoić zwierzęta,
• pokazał, jak pokonywać przestrzenie morskie (zbudował statki),
• zapoznał ludzi z podstawami medycyny (pokazał, jak korzystać z leków i ziół),
• nauczył ludzi korzystania z surowców mineralnych,
• przekazał tajniki wróżbiarstwa (na podstawie snów, zachowania zwierząt i odgłosów przyrody),
• dowartościował ludzi i pokazał im, że są najsilniejszymi istotami w przyrodzie.
• Chronił też ludzi przed bogami i za to został przez nich ukarany.

Czym Prometeusz rozgniewał bogów?
Prometeusz podzielił wołu ofiarnego na dwie części – mięso owinął skórą, a kości przykrył tłuszczem – i kazał Zeusowi wybrać tę część, którą bogowie woleliby dostawać od ludzi w ofierze. Zeus połakomił się na część z tłuszczem. Dzięki temu fortelowi ludzie odtąd mogli składać bogom w ofierze gorszą część zwierząt hodowlanych.

Za karę Prometeusz został przykuty do skał Kaukazu. Codziennie wygłodniały orzeł (uwaga! w innych wersjach mitu – sęp) wydziobywał mu wciąż odrastającą wątrobę.

Prometeusz – bohater mitologii

Początki świata według Owidiusza

Życie pierwszych ludzi przedstawia mit o czterech wiekach ludzkości spisany przez rzymskiego poetę Owidiusza.

Cztery wieki ludzkości

• Wiek złoty – za panowania Kronosa. Ludzie byli szlachetni i dobrzy, opływali w dostatki, cieszyli się z najczystszych i najlepszych darów natury. Nie było jeszcze na ziemi trosk, smutków, cierpienia. Nie trzeba było pracować, bo ziemia zawsze wydawała obfite plony. Ludzie spędzali czas na uciechach i zabawach. Po upadku Kronosa zakończył się wiek złoty. Wówczas ludzie zamienili się w życzliwe duchy.
  Skojarz!
  • Złoty wiek – okres szczęśliwości, dobrobytu, rozwoju kulturalnego, gospodarczego, rozkwitu jakiejś dziedziny (np. wiek XVI nazywany jest złotym wiekiem w polskiej kulturze, polityce i gospodarce).
  • Złote czasy, złoty okres czegoś – okres największej pomyślności, największego dobrobytu; okres rozwoju czegoś, postępu w jakiejś dziedzinie.

• Wiek srebrny – za panowania Zeusa. Pokolenie ludzi słabszych niż w wieku złotym. Charakteryzowali się bardzo powolnym wzrostem. Najpierw długo trwało u nich dzieciństwo (około stu lat), a potem następował krótki okres dorosłości, która mijała w troskach i zgryzotach. Ludzie ci byli dumni, próżni, nieposłuszni bogom. Nie chcieli składać im ofiar i oddawać należnej czci. Dlatego Zeus zezłościł się na nich i wszystkich zniszczył. Następne ludzkie pokolenia zachowały o nich pamięć jako o duszach błogosławionych.

• Wiek brązowy – pokolenie wojowników i herosów. Ludzie z tego okresu ciągle toczyli wojny. Byli silni, nieugięci, odporni fizycznie i psychicznie. Do najsłynniejszych ludzi z tego okresu należeli: Herakles, Tezeusz oraz wojownicy tebańscy i trojańscy.
  Nazwa tego okresu pochodzi od brązu, w którym ludzie odlewali broń, oręż, sprzęty domowe, a nawet mury obronne i miasta.

• Wiek żelazny – trwający do dziś.
  Jacy więc jesteśmy my – ludzie wieku żelaznego? Ile epitetów można by nam przypisać? Czy da się jednoznacznie określić nasze cechy?

Oto zestaw pomocniczych epitetów:

• odważni czy tchórzliwi?
• prawdomówni czy zakłamani?
• szlachetni czy nieuczciwi?
• honorowi czy podstępni?
• dumni czy zarozumiali?
• nieprzeciętni czy ograniczeni?

 

Z mitami skojarz pojęcia:

Antropomorfizm – przypisywanie bogom cech ludzkich.

Archetypy – pierwsze (pierwotne) wzorce zachowań, sposoby myślenia, które pojawiły się w najstarszych dziełach i nie zmieniły się do dzisiaj. Oto kilka mitologicznych przykładów:

• tęskniąca za córką Demeter – archetyp matki i teściowej,
• Niobe i Dedal – archetypy rodziców rozpaczających po śmierci dzieci,
• Prometeusz – archetyp poświęcenia, altruizmu.

Chaos – pierwotne bóstwo lub nieuporządkowana materia, z której powstał świat; w znaczeniu przenośnym: bezład, zamieszanie, zamęt.

Politeizm – wiara w wielu bogów.

Topos – motyw, temat często powtarzający się w literaturze i sztuce, np. topos matki to wzorzec, jaki kształtowała literatura w różnym czasie. W mitologii wzorcem takim była Demeter – matka Persefony, rozpaczająca po zniknięciu córki, którą porwał władca świata zmarłych. Inną mitologiczną matką była Niobe, nad której boleścią po utracie czternaściorga dzieci ulitował się Zeus, przemieniając ją w płaczącą skałę.

 

Jaki obraz pochodzenia świata, bogów i człowieka przekazują inne mitologie – egipska, skandynawska?

Mitologia egipska

Początki świata
Cały świat – niebo i ziemię, góry, zwierzęta oraz ludzi stworzył bóg Re.

Początki bogów
Bóg Re zrodził sam siebie. Z jego śliny powstali: Szu – powietrze oraz Tefnut – wilgoć. Z ich związku z kolei powstali bóg ziemi Geb oraz bogini nieba Nut.

Początki ludzkości
Pierwsi ludzie powstali z łez boga Re.

Krainy życia i śmierci
Re jest królem słońca, z którym wstaje każdego ranka i zostaje połknięty przez boginię Nut, a rano na nowo wydany na świat. Władcą ciemności i przeciwnikiem boga Re jest Apopis, który chce połknąć Re na zawsze i pogrążyć świat w chaosie.

Mitologia skandynawska

Początki świata
Na początku świat był wielką otchłanią (Ginnungagap), w której nie było ziemi i morza. Z otchłani wyodrębniły się dwie krainy: ognia oraz wiecznych lodów. Zaczęły się one nawzajem przenikać, aż z podgrzanego ogniem lodu, uformował się olbrzym.

Początki bogów
du, nazywał się Ymir. Gdy pocił się w trakcie snu, zrodziły się jego dzieci: dwoje spod pachy, a jedno z nogi. Lód topniał dalej, aż uformował lodową krowę Audumlę. Z jej mleka powstały cztery rzeki.

Początki człowieka
Audumla żywiła się lodem, który wylizywała z jednej z brył. Pewnego dnia z bryły tej wyłonił się człowiek – najpierw jego włosy, potem głowa, a w końcu cała postać. Na imię miał Buri. Jego syn Burr ożenił się z Bestlą – została matką trzech synów: Odyna, Wilego i We.

Najważniejszy bóg
Był nim Odyn. Wraz z braćmi zamordował olbrzyma Ymira, którego krew zatopiła wszystkie olbrzymy za wyjątkiem jednej pary (para ta przetrwała powódź na łodzi).

Powstanie ziemi
Odyn stworzył ją z resztek zamordowanego Ymira: z ciała – ziemie, z kości i zębów – skały i kamienie, z krwi – rzeki, jeziora i ocean.

Powstanie kosmosu
Czaszka podtrzymywana przez karły o imionach Wschód, Zachód, Północ, Południe została umieszczona na niebie. Mózg Ymira utworzył chmury. Iskry z ognistej krainy zostały ciśnięte w kosmos – utworzyły słońce, księżyc oraz gwiazdy

Początki ludzkości

Rodzicami, przodkami wszystkich ludzi byli Ask i Embla – para stworzona z dwóch kłód drewna, w które życie tchnęli Odyn (dał im oddech i życie), Wili (obdarzył ich umysłem i uczuciami) oraz We (podarował im słuch i wzrok).

Krainy życia i śmierci
Lodowe królestwo to kraina śmierci. Powyżej niego znajduje się zaś siedziba bogów z Odynem na czele. Krainy te łączy most utworzony z tęczy.

Jakie dostrzegasz podobieństwa, jakie widzisz różnice? Czym są one spowodowane?

Podobieństwa:

1. Istnienie chaosu – materii, z której wydobył się świat.
2. Politeizm – wiara w istnienie wielu bogów.
3. Walki o władzę toczone przez bogów.
4. Bogowie wyposażeni w ludzkie cechy, takie jak: zazdrość, pycha, kłótliwość, mściwość.
5. Podział na świat bogów i ludzi – istnienie wydzielonych stref zamieszkania dla bogów i ludzi.
6. Istnienie strefy życia i królestwa śmierci, pomiędzy którymi istnieje przepaść.

Różnice:
Można je nazwać różnicami topograficznymi i klimatycznymi.

• W mitach skandynawskich pojawia się lód, bryły lodowe, z których powstał świat. Takich elementów nie ma w mitach greckich i egipskich.
• W mitach egipskich pojawiają się motywy słoneczne, pustynne. Takich elementów nie ma w mitach skandynawskich i greckich.
• W mitach greckich pojawiają się morza, góry, uwarunkowania typowe dla klimatu śródziemnomorskiego. Takich elementów nie ma w mitach skandynawskich i egipskich.

Pytania z podręcznika

Na podstawie informacji zaczerpniętych ze słownika wyrazów obcych podaj znaczenie trzech pojęć: kosmogonia, teogonia. Z którym pojęciem kojarzą Ci się poznane mity? Czy można je określić jako kosmogoniczne czy teogoniczne?

Do mitów teogonicznych należą te mity, w których poznajemy pochodzenie i rodowód bogów:

• mit egipski – o pochodzeniu boga słońca Re oraz boga ciemności Apopa,
• mit babiloński – o pierwszych bóstwach: wody słodkiej Apsu i wody słonej Tiamat,
• mit grecki – dokładnie opisujący wszystkie bóstwa (rodowód bogów greckich spisał poeta Hezjod w utworze Teogonia),
• mit rzymski – powstał na bazie mitu greckiego (wierzenia Rzymian spisał Owidusz w utworze Przemiany).

W mitach tych dowiadujemy się także o tym, jak powstał cały wszechświat i człowiek – są więc one także mitami kosmogonicznymi.

 

W jaki sposób Biblia opisuje początki świata?

Biblia to święta księga żydów i chrześcijan. Opis początków świata i człowieka otwiera Biblię – zamieszczony jest w Księdze Rodzaju (Genezis).

Opisane są w niej początki:

• świata – historia jego stworzenia,
• człowieka – stworzenie przez Boga i życie w raju,
• życia ludzkości w grzechu – grzech pierworodny pierwszych rodziców i ich wygnanie z raju,
• kolejnych etapów ludzkości – od posłuszeństwa Bogu po grzech i jego konsekwencje (np. historia z potopem i arką Noego),
• narodów – próba wzniesienia wieży Babel została pokrzyżowana pomieszaniem języków.

Opis stworzenia świata
Uwaga! W Księdze Rodzaju znajdują się dwa opisy stworzenia świata.

Podobnie jak i w wielu mitach, według Biblii nie było świata, lecz chaos. Zanim powstał świat, był Bóg, który swoim słowem wyznaczył początek świata.

Akt stwarzania Stwórca poprzedza słowem. Mówi, co ma powstać, i wtedy powstają części świata. Potem je nazywa. Jego słowo ma ogromną moc. Mówi, a świat się staje.

Kolejność stwarzania świata:

• Dzień 1. – powstaje niebo i ziemia (ciemne pustkowie pełne wód), światłość zostaje oddzielona od ciemności (dzień i noc).
• Dzień 2. – oddzielenie wód podniebnych od wód ziemskich.
• Dzień 3 – stworzenie mórz i lądów, pojawienie się roślinności (trawy, drzewa owocowe).
• Dzień 4. – stworzenie słońca, gwiazd i księżyca, które wyznaczać będą, kres dnia i nocy, pory roku, lata.
• Dzień 5. – Bóg stwarza zwierzęta wodne i poruszające się w powietrzu.
• Dzień 6. – pojawiają się zwierzęta lądowe – pełzające, dzikie, bydło. Stworzenie człowieka – mężczyzny i kobiety.

Zwróć uwagę na liczbę dni, w których powstawał świat. Jest ich sześć. To dni pracy Boga. Tym samym Stwórca wyznacza tygodniowy rytm pracy człowieka. Oczywiście, można je traktować symbolicznie – jako etapy powstawania świata, z których każdy trwał, naturalnie, dłużej niż jeden dzień.

Bóg tworzący:

• jest zadowolony ze swojego dzieła,
• nie poprawia i nie niszczy tego, co stworzył,
• widzi, że wszystko, co stwarza, jest dobre (zwróć uwagę na powtarzającą się po każdym akcie stwórczym frazę: „widział, że były dobre”, „a Bóg widział, że wszystko co stwarzał, było dobre” itp.),
• błogosławi swoje idealne dzieło.

Opis stworzenia człowieka
Człowiek powstał w szóstym – ostatnim dniu stwarzania świata. W siódmym dniu Bóg odpoczywał po sześciu dniach pracy i błogosławił swe dzieło, cieszył się nim. Dlatego w religii judaistycznej siódmy dzień tygodnia (którym jest sobota) został ustanowiony dniem odpoczynku i oddawania czci Bogu.

Człowieka – mężczyznę Bóg ustawił najwyżej ze wszystkich stworzonych przez siebie istot. Został on stworzony na Boski obraz i podobieństwo po to, by panował na ziemi nad wszystkimi stworzeniami żywymi. Został ulepiony z prochu i ożywiony. Specjalnie dla niego Bóg stworzył eden – rajski ogród. Zadaniem człowieka było uprawianie tego ogrodu, opiekowanie się nim. Jedyne ograniczenie, jakie narzucił Bóg człowiekowi, dotyczyło drzewa poznania dobra i zła. Nie wolno mu było zjeść owocu z tego drzewa.

Bóg w jeszcze jeden szczególny sposób wyróżnił stworzonego mężczyznę – przyprowadził do niego stworzone przez siebie zwierzęta i ptaki i poprosił o nadanie im nazw. Dzięki temu człowiek stał się jakby współtwórcą.

Gdy mężczyzna zasnął, Bóg wyjął mu żebro, z którego stworzył kobietę. Mężczyzna nazwał także to nowe stworzenie Boga – nadał mu nazwę niewiasta (wzięta z mężczyzny).

Uwaga! Imiona pierwszych ludzi!

• Słowo Adam w języku hebrajskim oznacza dokładnie „człowiek”.
• Ewa to imię, jakie nadał Adam swej żonie, po hebrajsku znaczy „dająca życie”.

Zwróć uwagę na różnicę w historii powstania człowieka w obu fragmentach Biblii.
Wersja pierwsza nie podaje szczegółów. Wiemy tylko, że ludzie zostali stworzeni na końcu aktu stwarzania świata. Byli dopełnieniem idealnego Boskiego dzieła. Bóg stworzył ich na swój obraz i uczynił panami ziemskich stworzeń. W wersji drugiej poznajemy więcej szczegółów. Wiemy, z czego powstał mężczyzna, a z czego kobieta. Znamy kolejność ich powstawania.

Dalsze losy człowieka
Adam i Ewa złamali zakaz Boga – zerwali jabłko z zakazanego rajskiego drzewa. Słysząc kroki Boga, Adam i Ewa skryli się przed Nim. Bóg pierwszy nawiązuje rozmowę z Adamem. Ten próbuje zrzucić winę na Ewę. Ewa na węża.

Etapy kuszenia przez węża

1. Wąż powoduje, że niewiasta zaczyna wątpić w słowa Boga.
2. Wąż przekonuje kobietę, że może być równa Bogu.
3. Niewiasta ulega pokusie. Do tej pory widziała te owoce jako złe. Po rozmowie z wężem spostrzega, że drzewo ma owoce dobre do jedzenia.
4. Ewa kosztuje owoc i podaje go Adamowi. Oboje spostrzegają, że są nadzy. Obietnice węża się nie spełniły.

Skojarz! Zakazany owoc – coś zakazanego, zabronionego. Sięgnięcie po to jest miłe, ale ponosi się za to ogromne konsekwencje.

Grzech pierworodny – grzech popełniony przez Adama i Ewę. Chcieli sami decydować o tym, co jest dobre, a co złe. Chcieli postawić się na równi z Bogiem. Złamali zakaz spożywania owocu z drzewa wiadomości dobra i zła.

Skutki nieposłuszeństwa pierwszych ludzi:

• utrata nieśmiertelności,
• wygnanie z raju,
• skazanie na ciężką pracę, choroby, głód,
• zakłócenie rajskiej harmonii w całej naturze,
• bezpowrotna utrata stanu szczęśliwości,
• obarczenie kobiety trudem, bólem rodzenia,
• trud i znój zdobywania pożywienia przez mężczyznę.

Ale uwaga! Poprzez popełnienie grzechu Adam i Ewa ustanowili nowy etap w dziejach ludzkości – po wygnaniu z raju dali POCZĄTEK rodzinie, rozpoczęli samodzielne życie.

Na granicy starego i nowego życia – szansa na życie od początku
Potomkowie Adama i Ewy byli obciążeni grzechem pierwszym rodziców. Jako ludzie skłonni do pokusy wiele razy wykazywali się nieposłuszeństwem wobec Boga. Bóg kilkakrotnie dawał ludzkości szansę na rozpoczęcie nowego życia. Nowy początek ludzkości dał Noe i jego rodzina.

Bóg, widząc zepsucie moralne, niegodziwość ludzi, postanowił ich zgładzić. Jedynym sprawiedliwym i szlachetnym człowiekiem był Noe, dlatego Bóg dał mu szansę na ocalenie i zapoczątkowanie nowej cywilizacji.

Noe poinformowany przez Boga o zbliżającym się potopie, zbudował wielką arkę, na której schroniła się jego rodzina oraz przedstawiciele wszystkich gatunków zwierząt.

Opis potopu

Przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy padał deszcz. Woda zalewała wszystko, nawet najwyższe góry. Wszystko, co znajdowało się poza arką (rośliny, zwierzęta, ludzie), uległo zagładzie.

Po czterdziestu dniach, kiedy przestało padać, Noe wypuścił z arki pierwszego „zwiadowcę” – kruka, który powrócił na arkę, bo nie znalazł na ziemi suchego miejsca, gdzie mógłby usiąść. Dopiero za jakiś czas, gdy woda już opadła, kolejny posłaniec – gołębica – wrócił do arki ze świeżym listkiem w dziobie. Po dwóch miesiącach i dwudziestu siedmiu dniach Noe, jego rodzina i zwierzęta opuścili arkę.

WIEŻA BABEL – początek wielonarodowości

Potomkowie Noego posługiwali się jednym językiem. Nie znali granic. Postanowili stworzyć coś wielkiego, co symbolizowałoby ich potęgę. Miasto z wieżą, która sięgałaby nieba. Ich pycha jednak została ukarana.

Bóg obawiał się, że ambicje ludzi będą rosły, że wszystko dla nich stanie się możliwe. Znikną granice między tym, co boskie i ludzkie. Nie dopuścił więc do ukończenia budowli i doprowadził do wyodrębnienia się wielu narodów. Pomieszał bowiem budowniczym języki, żeby nie mogli się ze sobą porozumieć. To doprowadziło do rozproszenia ludzi po całej ziemi – skłóceni i źli rozeszli się w różne strony świata.

Skojarz symbol!

Wieża Babel: niespełnione marzenie, brama do nieba, budowla, która ma zbliżyć ludzi do Boga, oznaka ludzkiej pychy, ale i marności ludzkich zamierzeń, upadku.
Przenośnie – skupisko ludzi, którzy są skłóceni. Wśród nich panuje zamęt, harmider, bałagan. Nie potrafią się porozumieć.

 

Początki świata – jak było naprawdę?

To było tak dawno, że niewiele wiadomo. Wiek Ziemi szacuje się na około 4,6 miliarda lat! Pierwsze 4 miliardy upłynęły na kształtowaniu się jej powierzchni – ciągle eksplodowały wulkany, a wydostająca się z nich lawa dawała początek nowym lądom. Oczywiście, w takich warunkach trudno mówić o żywych organizmach. Ta era w dziejach Ziemi nazywa się prekambr.

Kolejna era to paleozoik – rodzi się życie, ale w wodach, bo w tej erze królowały morza. Na lądzie zaś pojawiają się pierwsze rośliny, których z czasem (jakieś 100 milionów lat!) jest tak wiele, że naszą planetę porastają bardzo bujne lasy. Erę kończy ogromna susza – wysychają morza, pojawiają się pustynie.

Mezozoik to era, którą już znamy trochę lepiej z filmów (np. Park jurajski). Era żółwi, dinozaurów, ichtiozaurów. Niestety, w tej erze stworzenia te również kończą swój żywot.

Po mezozoiku mamy kenozoik – i w końcu pojawia się człowiek! No, może człowiek to za dużo powiedziane. Naukowcy nazywają naszych przodków istotami człekokształtnymi. Pojawiają się oni około 10 milionów lat temu! Gatunek rozumny, czyli homo sapiens, na Ziemi występuje od około 100 tysięcy lat.

Jak ma się ta naukowa historia dziejów Ziemi do początków świata i człowieka, które znamy z Biblii?

Kiedyś nie było porozumienia między teorią naukową (zwaną teorią ewolucji) a nauką Kościoła. Dosłowne odczytywanie opisu stworzenia świata w Księdze Rodzaju wykluczało się z badaniami geologów. Ale współczesność przyniosła kompromis. Na Soborze Watykańskim II (lata 1962–1965!) znaleziono rozwiązanie tego ewolucyjnego problemu. Jeśli każdy dzień stworzenia świata potraktujemy jako wielką erę w dziejach Ziemi, to wiara nie musi się wykluczać z nauką.

Gady latające (pterozaury) oraz dinozaury są dużo starsze od człowieka – tylko… ponad 210 milionów lat.

Mamuty, na które polowali ludzie, wymarły pod koniec ostatniej epoki lodowcowej (plejstocenu) – epoki poprzedzającej obecną, czyli holocen (okres: czwartorzęd, era: kenozoik).

 

Pytania z podręcznika

Porównaj opis stworzenia świata w mitologii greckiej i Biblii. Jakie dostrzegasz różnice, jakie podobieństwa? Zapisz je w punktach.

• W Biblii jeden z opisów początku wszechświata także zaczyna się od słów: „Na początku był chaos”. W odróżnieniu jednak od mitu kreatorem, stwórcą bezładu, chaosu był Bóg. To On przez sześć dni tworzył swe wielkie dzieło – od ziemi po człowieka. W mitologii świat po prostu wynurzył się z Chaosu, a pierwsi bogowie walczyli o władzę między sobą.
• Człowieka według mitologii ulepił Prometeusz z gliny i łez. W przekazie biblijnym człowiek także został stworzony z prochu. Kobieta zaś została stworzona z żebra pierwszego mężczyzny.
• Biblijny Bóg cieszył się ze stworzonego przez siebie dzieła, a szczególnie z człowieka. Natomiast bogowie greccy nienawidzili ludzi, w których życie tchnął Prometeusz.

Adam i Ewa są archetypami (pierwowzorami) mężczyzny i kobiety. Przeczytaj definicję archetypu. Podaj inne przykłady archetypów z Biblii.

Archetyp – 1. pierwowzór, prototyp. 2. pradawny, niezmienny, niepodlegający przemianom historycznym wzór, istniejący w umysłowości ludzkiej, określający wyobrażenia o świecie, postawach i zachowaniach, związany z mitami, obrzędami, sztuką, który tkwi w podświadomości każdej społeczności. W literaturze i sztuce archetyp wyrażany jest w postaci symbolicznej.

• Innym przykładem biblijnego archetypu jest np. eden – archetyp raju, miejsca szczęśliwego.

 

Tytuły (i składniki) wielu dzieł – literackich, filmowych, plastycznych – nawiązują do znanych motywów biblijnych. Rozpoznaj te motywy wśród podanych niżej tytułów. Powiedz, do jakich tekstów, zdarzeń, postaci, słów odwołują się wymienione tytuły.

• Ósmy dzień tygodnia (opowiadanie Marka Hłaski)
  Nawiązanie do dzieła stworzenia. Bóg stwarzał świat przez sześć dni. W siódmym odpoczywał. Marek Hłasko chce przyciągnąć czytelników przewrotnym tytułem utworu, który z Boskim dziełem nie ma nic wspólnego. Świat pełen upadku, grzechu, pijaństwa, seksu jest zaprzeczeniem raju. Na ósmy dzień tygodnia czeka każdy z bohaterów opowiadania, ale ów dzień nie następuje.

• I stanie się koniec (film z Arnoldem Schwarzeneggerem)
  Nawiązanie do końca świata opętanego przez szatana. Detektyw grany przez Schwarzeneggera musi stawić czoła złu, ocalić świat przed zagładą – zbliża się koniec roku 1999.

• Szukam nauczyciela i mistrza (…)
  niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia
  niech oddzieli światło od ciemności
  (fragment wiersza Ocalony Tadeusza Różewicza)
  Nawiązanie do aktu stwarzania świata, do momentu, w którym Bóg nazywał kolejne jego elementy. Bohaterem lirycznym wiersza jest ocalony z wojny – może z potopu wojny jak Noe?

• Genezis (wiersz Anny Kamieńskiej)
  Nawiązanie do Księgi Rodzaju, w której zamieszczony jest opis stworzenia świata.

• Odpowiednie dać rzeczy – słowo! (ostatni wers wiersza Cypriana Kamila Norwida Ogólniki)
  Nawiązanie do słowa Boskiego, które miało moc sprawczą w akcie stworzenia świata. Bóg porównany do artysty kreującego wielkie dzieło.

• Pan Bóg uśmiechnął się i wtedy powstała ziemia, podobna do jabłka złotego i do zwierciadła przemian (fragment wiersza Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Przypowieść)
  Poetycka interpretacja aktu stworzenia. Świat, który Bóg powołał do istnienia, był tak skomplikowany, że Bóg przestraszył się, że go „nie ogarnie”. Pomóc miał mu człowiek, ale wraz z nim na ziemi pojawił się chaos.

• Stań się! (witraż Stanisława Wyspiańskiego)
  Nawiązanie do aktu stwarzania świata, do momentu, w którym Bóg powoływał świat do istnienia.

 

II Początek utworu literackiego

Na początku dzieła literackiego (wiersza, utworu prozatorskiego, dramatycznego) poetyckiego może pojawić się:

apostrofa – zwrot do kogoś lub czegoś. Swoje utwory apostrofami lubił zaczynać na przykład Jan Kochanowski:

• apostrofa do zmarłej córki:
  Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
  Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim.
  Tren VIII

• apostrofa do zdrowia:
  Szlachetne zdrowie,
  Nikt się nie dowie
  Jako smakujesz,
  Aż się zepsujesz.
  Jan Kochanowski, Na zdrowie

• apostrofa do wsi:
  Wsi spokojna, wsi wesoła,
  Który głos twej chwale zdoła?
  Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o sobótce

inwokacja – rozwinięta apostrofa. Poeta zwraca się w niej do muzy, bóstwa lub duchowego patrona z prośbą o inspirację. Do najsłynniejszych inwokacji, które musisz znać, należą:

• inwokacja z Iliady Homera:
  Gniew Achillesa, syna Peleja, opiewaj bogini,
  Gniew złowrogi, co krocie klęsk na Achajów sprowadził,
  Wiele potężnych dusz bohaterów w podziemia Hadesu
  Strącił, zaś ciała na żer rzucił psom i ptakom – drapieżcom.

• inwokacja z Pana Tadeusza:
  Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie.
  Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
  Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
  Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.

Rzadziej wspomina się o inwokacjach w utworach średniowiecznych, które skierowane były zawsze do Boga:

Gospodzinie wszechmogący,
Nade wszystko stworzenie więcszy,
Pomoży mi to działo słożyć,
Bych je mogł pilnie wyłożyć
Ku twej fały rozmnożeniu
Ku ludzkiemu polepszeniu!
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Ach, krolu wieliki nasz,
Cóż ci dzieją Maszyjasz,
Przydaj rozumu k mej rzeczy,
Me sierce bostwem obleczy,
Raczy mię mych grzechów zbawić,
Bych mogł o twych świętych prawić.
Legenda o świętym Aleksym

Motto
Cytat poprzedzający treść utworu, celowo zamieszczony przez autora. Motto może być rodzajem myśli przewodniej, na którą autor powołuje się w swoim dziele, albo wyrazem poglądów autora. Ma wpływać na czytelnika, wskazywać mu jakiś kierunek interpretacyjny, podpowiedź. Zdarza się, że dzieło jest zaprzeczeniem motta, ma być z nim polemiką (dyskusją).

Słynne motta – cytaty:

• Zdaje mi się, że widzę… gdzie?
  Przed oczyma duszy mojej.

Fragment Hamleta Szekspira wykorzystał Adam Mickiewicz jako motto ballady Romantyczność.

• Są dziwy w niebie i na ziemi, o których
  Ani śniło się waszym filozofom.

Także fragment Hamleta Szekspira wykorzystany przez Adama Mickiewicza – jako motto II cz. Dziadów.

• Być albo nie być, oto jest pytanie.

Fragment monologu tytułowego bohatera Hamleta Szekspira. Cytatu tego użył Zygmunt Krasiński w Nie-Boskiej komedii.

 

Zobacz:

Antyczne pomysły na początek istnienia

Jak Biblia przedstawia stworzenie świata? Biblijna kosmogonia.

Porównaj kosmogonię biblijną i kosmogonię mitologiczną starożytnych Greków

Kluczowe pytania ludzkości w świetle Biblii i mitologii antycznej