Dziewiętnastowieczny realizm wpłynął przede wszystkim na gatunki fabularne. Wzorcowym spełnieniem założeń kierunku stała się powieść. Realizm stworzył klasyczny kanon tego gatunku. Inne popularne wówczas gatunki to opowiadanie, nowela, obrazek, felieton. Realiści wprowadzili do literatury narratora wszechwiedzącego, różne tematy i rozmaite odmiany języka; zachowania bohaterów uzasadniali zarówno czynnikami społecznymi, jak i psychologicznymi; preferowali kompozycję zamkniętą.
Utwór realistyczny w tym drugim znaczeniu to taki, w którym:
- czas i miejsce akcji są prawdopodobne, typowe dla okresu, w którym powstał;
- prawdopodobni – albo nawet typowi – są bohaterowie, będący przedstawicielami różnych warstw i grup charakterystycznych dla opisanego w utworze społeczeństwa;
- wszystko jest bogato charakteryzowane – bohaterowie, ich psychika, życiorysy, wygląd, ubiory, miejsca, w których przebywają – w związku z czym częste są wszelkiego rodzaju opisy.
Gustave Courbet to, rzec można, papież realizmu w malarstwie. To on właśnie w 1855 roku zatytułował wystawę swych dzieł Le Réalisme, zapoczątkowując rewolucję w sztuce. Zaproponował nowy wzorzec artysty – bezpośrednio zaangażowanego w sprawy społeczne, przedstawiającego konkretne realia. Uznał, że jego jedynym mistrzem jest natura, w sztuce chodzi o przedstawianie nie tego, co ładne, tylko tego, co rzeczywiste, prawdziwe.
Tak też jest na tym obrazie: zamiast wdzięcznych, sztucznie upozowanych postaci widzimy nader zwyczajnie (w samej koszuli – to szok dla ówczesnej publiczności!) ubranego malarza podczas banalnego spotkania ze znajomymi, bogatymi mecenasami sztuki. Artysta ma do zaproponowania tylko siebie i swój talent, jego rozmówcy pozornie znacznie więcej, bo pieniądze, ale malarz i tak odczuwa swą niepowtarzalną i znaczącą wartość. Błaha sytuacja utrwalona na płótnie kryje w sobie istotną treść: opowiada o bezkompromisowości artysty wobec sytych mieszczuchów.
A oto inne dzieła pędzla malarzy realistów z połowy XIX wieku.
- Jean-Françoisa Milleta, także Francuza, który najchętniej podejmował tematy wiejskie.
- Tworzącego w Anglii Forda Mardoxa Browna, który utrwalał na swoich płótnach sceny z życia robotników i emigrantów.
- Adolfa von Menzla, najwiźkszego malarza realizmu niemieckiego. Ilii Riepina, realisty rosyjskiego, na którego twórczości w wieku XX wzorowała się oficjalna sztuka komunistyczna – socrealizm.
Realizm – dwa znaczenia
- Ponadczasowa metoda twórcza – wszelkie dążenia artystów różnych epok do odtworzenia rzeczywistości z maksymalnym obiektywizmem i naciskiem na ukazanie życia codziennego.
Stosowana od antyku do dziś.
- Prąd ukształtowany w literaturze i sztuce około roku 1850 – między romantyzmem a naturalizmem – którego twórcy pragnęli odwzorowywać rzeczywistość.
Zapamiętaj!
W potocznym znaczeniu tego słowa jako realistyczne określa się wszelkie dzieła sztuki, które przedstawiają rzeczywistość prawdopodobną, mogącą zaistnieć, ze świadomością, że wiele zjawisk niewytłumaczalnych, tajemniczych, niepoddających się łatwej, zdroworozsądkowej interpretacji także można uznać za prawdopodobne.
.
Realizm jako metoda twórcza
Od czego się zaczęło?
Tendencja do „fotografowania” świata panowała w sztuce znacznie wcześniej, zapewne od początku istnienia jej samej. Przecieć jednym z celów wszelkiej sztuki jest właśnie przedstawienie obrazu świata, w którym żyje artysta!
Starożytni Grecy stworzyli kategorię mimesis, która oznaczała naśladowanie wyglądów w malarstwie i poezji. Naśladowanie to oznaczało nie tyle bierne odwzorowywanie rzeczywistości, ile jej twórcze, swobodne prezentowanie. Naśladując przyrodę, artysta może przedstawiać ją taką, jaka jest, ale także – piękniejszą lub brzydszą od istniejącej wokół. Powinien jednak przedstawiać tylko te rzeczy i zdarzenia, które mają ogólne znaczenie i są typowe, prawdopodobne. Można zatem powiedzieć, że starożytni uznawali tworzenie tego, co dziś nazywamy fikcją literacką.
Co na to romantyzm?
W romantyzmie miejsce mimetyzmu (techniki polegającej na naśladowaniu natury) zajął kreacjonizm: artyści uznali prawo do wyobraźni twórczej, do tworzenia obrazów nawet nieprawdopodobnych, lecz także wyrażających prawdę o świecie, w którym przecież nie wszystko da się wyjaśnić prawami natury i w którym wiele jest niepoznanych tajemnic.
.
Realizm dziewiętnastowieczny – tu jesteśmy
Rozkwit nowego po romantyzmie stylu – realizmu – świadczy o tym, że ponownie pojawiła się wówczas potrzeba ukazywania świata „takiego, jaki jest”. A po kilkudziesięciu latach triumfu realizmu znów przyjdą czasy, kiedy artyści większą wagę zaczną przywiązywać do ukazywania świata uczuć i tajemnic – epoka modernizmu, symbolizmu.
Co na to wiek XX?
Technika realistyczna trwa nadal i wciąż święci triumfy! A oto dwa specyficzne zjawiska minionego stulecia, nawiązujące do dziewiętnastowiecznego realizmu.
Realizm magiczny
Pojawia siź w powieściach iberoamerykańskich. Pierwotnie termin ten odnosił się do malarstwa i filmów, które przedstawiały codzienność nader udziwnioną. Z czasem zaczęto go stosować do powieści iberoamerykańskich drugiej połowy XX wieku. Z tradycyjnym pojęciem realizmu utwory te mają niewiele wspólnego. Tak naprawdę przedstawiają świat wyimaginowany, pełen duchów, niewytłumaczalnych dziwów i tajemnic. Tyle će ten sposób kreowania świata słućy tu ukazaniu całkiem realistycznej prawdy psychologicznej o człowieku.
Słynne powieści iberoamerykańskie utrzymane w stylu realizmu magicznego (wszystkie powstały w drugiej połowie XX wieku!):
- Gabriel Garcia Márquez, Sto lat samotności;
- Alejo Carpentier, Podróż do źródeł czasu;
- Julio Cortázar, Gra w klasy.
Realizm socjalistyczny (socrealizm) – najdziwniejszy pomysł w dziejach literatury
To pojęcie określa kierunek w literaturze i sztuce najpierw radzieckiej (obowiązujący w niej od lat trzydziestych XX wieku), a potem polskiej i innych krajów socjalistycznych. Jego podstawą miała być technika pisarska wypracowana przez wielkich realistów dziewiętnastowiecznych, wzbogacona o tematykę rzekomo u tych pisarzy nieobecną, dotyczącą życia „szarego człowieka” – przedstawiciela ludu. Twórca powieści socrealistycznych miał pisać według określonych reguł. Dzieło sztuki pisarskiej miało być narzędziem propagandy – ilustrować komunistyczną wizję świata, udowadniać z góry przyjęte tezy. Działania postaci poddawano w nim bezpośrednim ocenom, wyraźny stawał się podział na bohaterów pozytywnych i negatywnych. W efekcie powstawały utwory malujące nieprawdziwy obraz ludzkiej egzystencji, w prymitywny sposób upowszechniające partyjne hasła i ukazujące wspaniałość życia w socjalizmie.
Poetyka Arystotelesa, wielkiego greckiego filozofa żyjącego w IV w. p.n.e., to pierwsze dzieło o charakterze teoretycznoliterackim, czyli ukazujące, w jaki sposób należy tworzyć utwory literackie i jakie cele ma literatura. To tu właśnie po raz pierwszy pojawiło się pojęcie mimesis, które oznacza owo naśladowanie natury.
Łaciński odpowiednik greckiej mimesis – czyli imitatio (= naśladowanie) – to podstawowy termin teoretycznoliteracki od starożytności aż do wieku XVIII. Przez stulecia zgadzano się, że podstawowym celem sztuki jest właśnie naśladowanie, lecz zarazem nie było zgodności w sprawie tego, co i jak sztuka winna naśladować. Przedmiotem naśladowania mogła być bowiem różnie rozumiana natura, ale mogły nim być także dzieła sztuki uznane za doskonałe wzory. Ta druga koncepcja ukształtowała się w renesansie i dominowała w klasycyzmie.
Zobacz: