Główną sprężyną zjednoczenia Rusi i ośrodkiem tego procesu stało się Wielkie Księstwo Moskiewskie korzystające długi czas z mongolskiej protekcji dzięki kolaboracji z ciemiężcami. W 1480 r. zrzuciło ostatecznie tatarską zależność (Iwan III Srogi). Jednocześnie trwał proces dalszego jednoczenia ziem ruskich przez moskiewskich władców.

  • Zostały przyłączone:republika pskowska (1510) i księstwo riazańskie (1521), a później dwa chanaty: kazański (1552) i astrachański (1556). Na tym tle doszło też do konfrontacji z Litwą.
  • W końcu XVI w. rosyjsko-moskiewska ekspansja sięgnęła za Ural obejmując część Syberii.

Niezależnie od tych mocarstwowych i centralistycznych tendencji reprezentowanych przez moskiewskich władców, istotną rolę odgrywały czynniki odśrodkowe, wyrażane przez sporą część bojarów. Władza centralna nie ustawała w wysiłkach ograniczenia bojarskich wpływów, co znalazło swoją kulminację za Iwana Groźnego w przeprowadzonej przez niego opryczninie, będącej pasmem brutalnych represji i faworyzowania przez cara kosztem bojarów tzw. dworiaństwa (lata 1556-72), czyli uboższej szlachty.

Niezależnie od wzrostu władzy monarszej – carskiej (Iwan IV Groźny obwołał się cesarzem-carem), powstała na terenie Rosji (czyli Wielkiej Rusi) instytucja stanowa – tzw. Sobór Ziemski.

  • Po Iwanie IV tron przejął jego syn Fiodor (1584-1598), który umarł bezpotomnie. Wygaśnięcie dynastii Rurykowiczów otworzyło okres zamieszek wewnętrznych oraz obcej interwencji. Sobór Ziemski po śmierci Fiodora wybrał Borysa Godunowa (szwagra zmarłego).
  • W 1605 r. pojawił się pretendent do tronu, podający się za młodszego syna Iwana IV, zabitego w niejasnych okolicznościach, Dymitr Samozwaniec, wykorzystujący poparcie polskiej magnaterii. Zdobył on Moskwę i na krótko przejął władzę.
  • Po jego zamordowaniu (1606) bojarzy wybrali carem Wasyla Szujskiego. Jego rządy wywoływały niezadowolenie zarówno dworiaństwa jak i chłopstwa, a zamęt sięgnął szczytu, gdy ponownie zainterweniowała Polska (druga dymitriada 1607-1609), a potem i Szwecja.
  • W następnych latach wojska polskie wkroczyły do Moskwy (1610), pojawiły się nawet projekty powołania na tron polskiego królewicza Władysława. Wielkie powstanie pod wodzą Minina i Pożarskiego (1611) doprowadziło w końcu do wyzwolenia kraju od obcych interwentów. Sobór Ziemski w 1613 r. wybrał na cara bojara Michała Romanowa, a po jego śmierci syna Aleksego (1645).

Ustrój państwa

W ciągu XVI w. carska władza wzrosła w znaczący sposób i niektórzy analitycy gotowi są twierdzić, że już wówczas pojawił się absolutyzm. Czy tzw. „samodzierżawie”, jak je nazwał Iwan IV, należy utożsamiać z monarchią absolutną? Mimo podobieństw chyba jeszcze nie. Mimo silnej władzy cara, Rosja nie miała jeszcze cech monarchii absolutnej – brakowało jej administracji opartej na pełnym centralizmie i rozrośniętej biurokracji, jak również podstaw ekonomicznych. W tym samym XVI w. pojawiły się w Rosji instytucje raczej typowe dla monarchii stanowej – Duma Bojarska, Sobór Ziemski i samorząd lokalny. Stąd chyba właściwe jest uznanie Rosji (Moskwy) za monarchie stanową, przy wszystkich jej odrębnościach. Od połowy XVII w. Sobór Ziemski przestał być zwoływany, a wcześniej nawet kreował carów (Fiodora, Godunowa, Michała i Aleksego Romanowych).

Organy centralne

  • Duma Bojarska – ciało doradcze przy carze (dawniej wielkim księciu), rozrosła się od 28 do 150 członków w XVI w.; posiadała też znaczenie sądowe będąc sądem pierwszej instancji oraz instytucją odwoławczą; w XVII w. utraciła znaczenie i car radził się tylko jej niektórych członków.
  • Sobór Ziemski – został powołany w 1549 r. podczas konfliktu Iwana IV z bojarstwem, w jego skład wchodziły następujące grupy: Duma Bojarska, Święty Sobór, czyli najwyżsi duchowni oraz przedstawiciele dworiaństwa, mieszczan i strzelców (chłopi tylko raz w 1613); zwoływany był przez cara, w czasie bezkrólewia przez patriarchę lub Dumę Bojarską. Sobory uchwalały podatki, rozstrzygały o wojnie i pokoju, uchwalały ważne ustawy a nawet kilkakrotnie dokonywały wyboru cara; po raz ostatni zwołano Sobór w 1665 r.

Samorząd lokalny

  • samorząd powiatowy zwany gubnym; tzw. gubne izby (starosta gubny),
  • samorząd ziemski; ziemska izba (starosta ziemski)

 

Zapamiętaj!

1480 – zrzucenie tatarskiego jarzma
1505-1533 – rządy Wasyla III
1533-1584 – rządy Iwana IV Groźnego – tzw. samodzierżawie, brutalne represje
1598 – wygaśnięcie dynastii Rurykowiczów na carze Fiodorze
XV-XVI – rozwój terytorialny Wielkiego Księstwa Moskiewskiego
1598 – początek „wielkiej smuty”
1598-1605 – rządy Borysa Godunowa
1605-1606 – pierwsza „dymitriada” i polska interwencja
1606-1610 – rządy Wasyla Szujskiego i druga „dymitriada”
1610 – wkroczenie Polaków do Moskwy
1611-1613 – wielkie powstanie przeciwko interwentom
1613 – wybór na tron Michała Romanowa i początek dynastii; jego następcą był Aleksy (1645-1676)

 

Źródła prawa prawa:

  • nadal stosowana „Prawda Ruska”
  • kwalifikacja prawa zwyczajowego i precedensowego jak: „Sudiebnik” z 1497, „Sudiebnik” z 1550 i „Sobornoje Ułożenije” z 1649 r.