Cechy renesansu
Co jest ważne?
- Nastrój epoki – wielka odnowa duchowa, wskrzeszenie ideałów antyku, spojrzenie na człowieka. Inaczej mówiąc – humanizm. Od tej pory, nawet w epokach pokory i odwrócenia od spraw doczesnych, sprawy ludzkie i doczesne życie nie przestaną być tematem literatury. Postaw humanizmu szukać będziemy i w tekstach z tej epoki, i we współczesnych.
- Fakt, że reformacja i rozwój państw przyczynił się do wzrostu poczucia tożsamości narodowej i patriotyzmu. Temat postaw obywatelskich, reform odtąd będzie ważny.
- Pomysł na sprawowanie władzy Machiavellego. Kontrowersyjny, dopuszcza podstęp, zdradę, zbrodnię w imię racji stanu. Jako kontekst będzie potrzebny przy wielu tekstach.
- Pojęcie i postawa renesansowego umysłu – wszechstronnego, wykształconego, erudyty. Jest ważny i szanowany po dziś dzień. Dowodów erudycji, orientacji w antyku, postawy poety doctusa szukać będziemy u wielu poetów klasycznych – Staffa, Miłosza, Herberta.
Główne przyczyny, bodźce i katalizatory nowej epoki
Zapamiętaj 4 impulsy „nowego”.
1. Odkrycia geograficzne
- Zmieniają obraz świata.
- Kreują nowy typ człowieka – odkrywcy, zdobywcy świata.
- Wpływają na rozwój gospodarczy Europy i wzrost dobrobytu.
- Zmieniają obyczaje mieszkańców Europy.
To oznacza:
- nowe informacje o geografii Ziemi,
- rozwój handlu,
- nową siłę roboczą,
- dochody z handlu, bogacenie się ludzi,
- rozwój banków.
2. Wynalezienie druku
- Zmienił światopogląd ludzi, ich sposób myślenia.
- Przyśpieszył rozpowszechnianie się nowej myśli humanistycznej, ekonomicznej, religijnej.
To oznacza:
- szybszy obieg informacji,
- upadek autorytetu pamięci i starszeństwa,
- większą liczbę książek,
- upowszechnianie założeń humanizmu.
3. Reformacja
Zmienia oblicze wyznaniowe Europy:
- złamanie hegemonii Watykanu,
- rozbicie jednolitości religijnej Europy,
- wojny religijne.
to oznacza:
- powstanie nowych religii,
- rozbicie jednolitości Europy, spowodowanej jedną religią i jednym językiem,
- powstawanie silnych państw,
- kariera języków narodowych,
- wojny religijne.
4. Odrodzenie ideałów antycznych
Zmienia światopogląd ludzi:
- człowiek w centrum
- pochwała nauki i myśli ludzkiej
- wskrzeszenie ideałów antyku
To oznacza:
- usytuowanie człowieka w centrum zainteresowania,
- powrót do antycznych ideałów w sztuce,
- tłumaczenie starożytnych dzieł,
- odrodzenie antycznych ideałów: cnoty, sławy, filozofii (epikureizm i stoicyzm)
Humanizm
Prąd myślowy, który stał się modny i ważny w renesansie, określił kulturę tej epoki. Główną cechą humanizmu – którego nazwa wywodzi się od łacińskiego słowa homo (człowiek) – jest antropocentryzm, czyli skupienie zainteresowań filozoficznych na człowieku i uczynienie go wartością nadrzędną wobec wszystkich innych w świecie.
Polegał na rozpropagowaniu ideałów starożytności, głoszących kult indywidualności, wartość człowieka, wagę ludzkiej myśli. Według tej filozofii człowiek jest istotą wolną, godną i twórczą. Ogólnie dziś humanizmem nazywa się poglądy pochwalające czyny ludzkie, cywilizację i samego człowieka jako szczególną wartość.
- Kult wykształcenia
Humaniści uważali edukację za jedną z najważniejszych wartości. Liczyły się dla nich oczytanie, znajomość języków, znajomość sztuki i obyczajów w różnych krajach. Istotnym elementem edukacji były podróże. Przede wszystkim do Włoch i Francji. Znakiem tego trendu jest rozwój i wzrost rangi uczelni wyższych. Ośrodki umysłowe Europy to Bolonia, Padwa, Sorbona, także Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Wielkie osobowości epoki, na przykład Jan Kochanowski w Polsce czy Tomasz Morus z Anglii – to ludzie wszechstronnie wykształceni. Zwiąż z tym termin: umysł renesansowy – czyli wszechstronny, biegły w naukach ścisłych i obeznany z kulturą starożytną, artysta, a zarazem wynalazca. Przykładem Leonardo da Vinci.
- Zainteresowanie starożytnością
Renesans znaczy odrodzenie. Chodzi o wartości i dorobek antyku. To w tradycji grecko–rzymskiej doszukiwali się humaniści prawd na temat świata, człowieka i piękna. Antyczne wzory artystyczne uważali za doskonałe, niedościgłe – próbowali im jednak dorównać na wszelkie możliwe sposoby.
- Kult piękna
W światopoglądzie humanistycznym piękno zajmowało szczególne miejsce. Było najbardziej godną uwagi cechą świata. Jednocześnie zaś jego tworzenie uznawano za prawdziwie godne zadanie. Piękno rozumieli humaniści zgodnie z wyobrażeniami antycznymi. Na formułowane przez nich oceny estetyczne miały wpływ takie kryteria, jak ład, umiar, harmonia formy i treści, kunszt artystyczny.
Druk
- Druk – wynaleziony przez Gutenberga w 1450 roku – zmienił światopogląd ludzi, ich sposób myślenia, zmniejszył przestrzeń europejską, a nawet metody nauczania i wychowywania. Nie z dnia na dzień – bo czytelnictwo nie wzrosło w miesiąc po uruchomieniu prasy Gutenberga – ale tak silnie, że wszyscy, do dziś, mamy myśl zdominowaną przez słowo drukowane.
- Przyśpieszył rozpowszechnianie się nowej myśli: humanistycznej, ekonomicznej, religijnej. Dzięki prasie drukarskiej słowo pisane stało się dostępniejsze, szybsze w obiegu.
- Zmienił światopogląd ludzi, ich sposób myślenia, zmniejszył przestrzeń europejską, a nawet metody nauczania i wychowywania. Nie z dnia na dzień – bo czytelnictwo nie wzrosło w miesiąc po uruchomieniu prasy Gutenberga – ale tak silnie, że wszyscy, do dziś, mamy myśl zdominowaną przez słowo drukowane.
Wówczas była to rewolucja.
Przed wynalezieniem druku:
- Jeden mnich kopiując oryginał przepisywał jeden tekst rocznie. Jego praca była niezwykle żmudna i powolna.
- Ludzie byli niepiśmienni – żyli w środowiskach lokalnych, w których źródłem informacji ze świata był przekaz ustny, a z przeszłości: pamięć ludzka. Ważne wiadomości przynosił obwoływacz, rolę dziennikarzy (m.in. propagandową) spełniały trupy aktorskie, źródłem wiedzy był też Kościół.
- Nie posiadano kalendarzy ani zegarów.
- Nie posiadano też map – w związku z tym podróże stawały się niebezpieczne ze względu na nieznajomość kierunku trasy.
- Pamięć ludzka była ważną umiejętnością – ćwiczono ją, dla ułatwienia rymowano wszystkie teksty prócz dokumentów prawnych (np. rymowano w kupletach reguły arytmetyki).
Po wynalezieniu druku:
- Masowo powstawały drukarnie – w ciągu trzydziestu lat technika druku zawitała do wszystkich większych ośrodków przemysłowych i handlowych.
- Druk przyśpieszył obieg informacji, zmniejszył przestrzenie, przysłużył się rozpowszechnianiu mody, manier i sztuki.
- Rozpowszechnił ideały humanizmu, kult młodości i odejście od autorytetu starszeństwa (pamięć przestała być w cenie).
- Wspomógł reformację! Oto dlaczego: po pierwsze Kościół bardzo zainteresował się nową techniką i zaczął drukować w wielkiej ilości „odpusty” – sprzedawane za pieniądze – niewątpliwie i to wzburzyło krytyków Kościoła, w tym Lutra. Lecz sam Marcin Luter, wieszając na drzwiach kościoła w Wittenberdze swoje tezy, nie przewidywał znaczenia tego gestu. Myślał, że wywoła dyskusję! Tymczasem jego tezy wydrukowano i rozprowadzono w wielkiej ilości – a to już stało się zarzewiem reformacji, rozłamów religijnych, potem wojen – ale najpierw rozpadu europejskiej jednolitości religijnej. Kres uniwersalizmu wiary, języki narodowe chętnie używane w druku na tyle nadszarpnęły europejską jedność, że ważne stały się silne, odrębne państwa…
Odkrycia geograficzne
Wyjście poza granice swojego kraju i penetracja nowych obszarów wpłynęły na zmianę ludzkiego myślenia. Zetknięcie się z obcymi cywilizacjami jasno pokazywało, że istnieją inne sposoby życia, że europejska myśl nie jest jedyna i że obyczaje Europy są względne. Poza tym wyprawy pociągały za sobą kolonizację nowych terytoriów – ta zaś rywalizację państw. Wyprawy przynosiły dochody, zwożono kruszec i egzotyczne towary, rozwijał się handel – a to znów dawało dochody. Ludzie zapragnęli mieć pożytek ze swojego bogactwa – zapragnęli przepychu strojów i pałaców, mogli finansować artystów, mogli inwestować. Potrzebowali więc ideologii nie ascetycznej, lecz afirmującej człowieka, jak widać, wyprawy ściśle wiążą się z humanizmem – bo także on rozbudził w ludziach nowej epoki ciekawość świata.
Po wielkich odkryciach geograficznych…
- Zniszczono cywilizacje Indian – ich kraje złupiono, ludzkość zamieniono w niewolników. Wkrótce po odkrywcach i żeglarzach zaczęli do nowych ziem przybywać rozmaici awanturnicy skuszeni opowieściami o skarbach Indian.
- Nowe ziemie stawały się własnością państw, które je zdobyły. Przybywali tam osadnicy, a tereny nazywano koloniami. Tak narodziły się potęgi – imperia kolonialne, które poza swoimi państwami w Europie posiadały ogromne terytoria zamorskie. Najpierw były to Portugalia i Hiszpania. Wkrótce – Anglia i Francja.
- Kolonie były silnie zrośnięte z krajami macierzystymi, ale powoli będą chciały uwolnić się od Europy i istnieć samodzielnie. Tak w końcu XVIII wieku oderwą się od Anglii i pozostaną odrębnym państwem Stany Zjednoczone.
- Z kolonii przywożono do Europy nowe rośliny (ziemniaki, kakao), kruszce, wkrótce cukier i bawełnę. Wpłynęło to na europejskie obyczaje, również na bogacenie się niektórych grup społecznych.
Z odkryć geograficznych
- 1492 – odkrycie Ameryki
- 1497–1499 – wyprawa Vasco da Gamy do Indii
- 1512 – odkrycie Pacyfiku (Balboa)
- 1519 – początek wyprawy Magellana
- 1519 – przybycie Corteza do Meksyku
- 1534 – dotarcie do Kanady
- 1542 – dotarcie do Japonii i Filipin
Reformacja
Hasło główne reformacji: cuius regio, eius religio – Czyj kraj, tego religia… – zasada przyjęta w Augsburgu w 1555 roku.
1517 roku w Niemczech, w Wittenberdze, ksiądz Marcin Luter przybił na drzwiach katedry 95 tez przeciw sprzedawaniu odpustów, występując przeciwko oficjalnemu stanowisku Kościoła. To zdarzenie i następujące po nim zapoczątkowały lawinę nowych ruchów religijnych.
Zapamiętaj!
Reformacją nazywa się wielki ruch religijny, w wyniku którego powstały nowe odłamy Kościoła: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm.
Reformacja spowodowała:
- rozbicie jedności religijnej Europy: papież nie sprawował już władzy duchownej nad całością chrześcijaństwa;
- łacina powoli ustępowała językom narodowym (Biblię tłumaczono na języki narodowe);
- odłamy religijne sprzyjały wzmacnianiu się państw i języków narodowych. Potwierdza to także ustalona zasada: czyj kraj, tego religia;
- uległ zmianie światopogląd ludzi;
- upadł autorytet Rzymu;
- Biblię można było różnie interpretować;
- Kalwin nawoływał do pracy i gromadzenia dóbr, twierdził, że scenariusz życia ludzkiego jest odgórnie ustalony, a to poglądy odmienne od średniowiecznych.
Trzej reformatorzy:
- Niemcy – Marcin Luter
Niemiecki duchowny wybrał się do Rzymu, by ujrzeć centrum chrześcijaństwa, ujrzał zaś rozpustę i zbrodnie Borgiów. Wystąpił przeciwko Kościołowi 95 tezami. Wydał wojnę obowiązującej „odgórnej” interpretacji Biblii i sam przetłumaczył Pismo Święte na język niemiecki (jest to tzw. postulat swobodnej interpretacji). Wśród innowacji Lutra były następujące: teraz władcy mianowali pastorów, odrzucono kult świętych i Matki Boskiej, z sakramentów utrzymano tylko chrzest i komunię świętą, a mszę odprawiano w języku ojczystym. Wreszcie – pozwolono duchownym zawierać śluby.
- Francja – Jan Kalwin
Odrzucał tradycyjne interpretacje Biblii – popierał małżeństwa księży i nabożeństwa w językach narodowych. Ponadto głosił wiarę w predestynację (przeznaczenie człowieka) i nie uznawał obecności Chrystusa w eucharystycznym chlebie i winie.
- Anglia – król Henryk VIII
Wprowadził anglikanizm w swoim kraju. Monarcha ów odciął się od Rzymu i sam siebie obwołał głową Kościoła – ten czyn miał tło polityczne i prywatne. Henryk VIII pragnął bowiem poślubić Annę Boleyn, a Rzym odmawiał mu rozwodu z Katarzyną Aragońską. Król poradził sobie sam: Annę poślubił, dobra kościelne zagarnął, a tych, którzy pozostali wierni Rzymowi – stracił. Niemniej oderwanie Anglii od Rzymu stało się faktem.
Ludzie i obyczaje
Wystarczy spojrzeć na portrety ludzi renesansowych, by dostrzec zmianę mody i obyczajów. Pełne kształty kobiet, głębokie dekolty, zdobione berety mężczyzn i sporo nagości obu płci na płótnach… Renesans docenił ciało ludzkie, widziano w nim wyraz boskiej doskonałości, dostrzegano piękno – a to przyczyniło się do swoistego awansu kobiety.
- Renesans docenił kobietę. Głośno twierdzono, że gdyby mogły się kształcić, byłyby równie doskonałe jak mężczyźni. W Hiszpanii, w Alcala powstała zresztą w XVI w. szkoła żeńska. Wykształcona dama nie była dziwnym zjawiskiem we Florencji. Sławne damy epoki to córki Tomasza Morusa, opiewana przez Michała Anioła poetka Vittoria Colona, słynna Małgorzata z Nawarry, piękna Louise Labé z Lyonu czy właścicielka pierwszego salonu paryskiego – żona Jeana de Morel, koniuszego Katarzyny Medycejskiej. Można wymieniać dalej – niezapomniane władczynie (Elżbieta I w Anglii, Katarzyna Medycejska, Izabela Kastylijska), a także faworyty, jak Diana de Poitiers…
- Przy okazji wzoru dworzanina wyłożonego w dziele Castigliona (Il Cortegiano) – bardzo modnym w owych czasach – ukuto też portret wzorowej damy. W modę wszedł model czystej przyjaźni damsko-męskiej, głoszono ideał małżeństwa, ale… również pozamałżeńska rozwiązłość kwitła. Pewien kardynał chciał mieć wymalowane w łazience dzieje Amora i Wenery. Rzym widział rozmaite kurtyzany, poeci jawnie opiewają ciało kochanki w swoich strofach, nie mówiąc o malarzach, którzy namiętnie rozbierają bohaterki mitologiczne oraz biblijne.
- To nie wszystko: w literaturze zdradza swą obecność miłość homoseksualna: Michał Anioł kieruje wiersze do Tommaso de Cavalieri, a niektórzy badacze sądzą, że Leonardo da Vinci ubrał Giocondę w męski stój. Z drugiej strony – tak życzliwa dla piękna ciała kobiety epoka okazała się okrutna dla wizerunku kobiety starej. Literatura kpi z jej brzydoty i przypisuje oblicze czarownicy.
- Odrodzenie wprowadza do literatury i sztuki dziecko. Nasz Jan Kochanowski, który poświęca Urszulce Treny, nie jest jedyny. Opłakiwał śmierć szesnastoletniej Magdaleny jej ojciec – Marcin Luter. Wprawdzie wielki Montaigne potrafił powiedzieć „straciłem dwoje czy troje dzieci w wieku niemowlęcym, nie bez żalu, ale bez rozpaczy…” Niemniej postawa taka zanikała, a dziecko stawało się bohaterem poezji i pieśni, odbiorcą specjalnych katechizmów, uczniem zmodyfikowanych szkół.
Uwaga termin!
Renesansowy umysł – lub człowiek renesansowy to termin, który nie tylko do dziś przetrwał, ale i staje się dziś znowu modny. Oznacza człowieka wszechstronnego, niezwykle zdolnego, zainteresowanego rozległymi dziedzinami: artystę a zarazem uczonego, wynalazcę i pisarza. Klasycznym przykładem umysłu renesansowego jest Leonardo da Vinci.
Zobacz:
Wielkie dzieła renesansu europejskiego – Boska komedia, Makbet, Dekameron