Bo ta właśnie ballada bezpośrednio prezentuje romantyczny punkt widzenia na sprawy tego świata – ukazuje, czym jest owa romantyczność – i ilustruje w pewnym sensie przebieg sporu romantyków z klasykami.
O czym opowiada narrator?
Oto na rynku małego miasteczka młoda dziewczyna Karusia zachowuje się jak szalona – rozpacza, wyciąga do kogoś ręce. Z jej słów wynika, że rozmawia ze zmarłym Jasieńkiem, swoim ukochanym. Widmo zmarłego wydaje się rzeczywiście obecne – „zimny, biały jak chusta” – oto jego wizerunek. Wokół nieszczęśliwej Karusi zbiera się gawiedź. Prości ludzie nie widzą wprawdzie zmarłego, lecz wierzą, że jest obok ukochanej, gdyż „on ją kochał za żywota”. Zadajemy sobie pytanie, jak interpretować całe to wydarzenie? Zdrowy rozsądek nakazuje uznać dziewczynę za chorą psychicznie. Czy jest może inne wyjaśnienie? Lud prosty, który zebrał się wokół, wierzy Karusi, iż widzi ona Jaśka, uprawnia ją do tego ich wielka miłość. Lecz wśród tłumu pojawia się starzec – osobnik reprezentujący wiedzę i naukę, słowem, pojęcia klasyczne. Starzec szydzi z całej sprawy, wyśmiewa zabobon ludu i brednie dziewczyny, ogłaszając, iż w myśl nauki duchów po prostu nie ma. Narrator ballady, poeta, opowiada się po stronie ludu. Jako argumentów używa dwóch głównych pojęć romantycznych: uczucia i wiary. „Dziewczyna czuje”, a gawiedź „wierzy głęboko” – i to wystarczy, by zaprzeczyć prawom nauki. Słynne są słowa:
Czucie i wiara silniej mówią do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko.
Powyższy cytat jest kwintesencją romantycznej ideologii, która zmienia hierarchię wartości: nie nauka i mądrość są najważniejsze w poznaniu świata, lecz czucie i wiara. Jest to oczywiście głos w klasyczno-romantycznej polemice, głos, który przyznaje rację dziewczynie i ludowym wierzeniom. Czy oznacza to, że duch Jasieńka przybył rzeczywiście do ukochanej? Raczej – że wielkie uczucie potrafi wiele zdziałać, że są rzeczy i sprawy, których człowiek nie wyjaśni racjonalnie, że nie wszystko, co prawdziwe, można zbadać „szkiełkiem i okiem”.
Balladę kończy ogromnie spopularyzowany apel: „Miej serce i patrzaj w serce”.
Warto zwrócić uwagę na Szekspirowskie motto utworu:
Zdaje mi się, że widzę… gdzie?
Przed oczyma duszy mojej.
Te słowa to równouprawnienie ludzkich wizji i obrazów, które stwarza wyobraźnia, to mądrość, która głosi, że uczucie jest tak samo ważne jak myślenie.
Nawiązania do ballady Romantyczność
Karusia i jej miłość przypomną nam się wyraźnie podczas lektury Wesela Stanisława Wyspiańskiego.
W Akcie II do weselników przybywają Osoby Dramatu – postacie bliższe duchom niż istotom z krwi i kości. Do Marysi przybędzie widmo dawnego jej, zmarłego kochanka – malarza – de Laveaux. Jej uczucie – podobnie jak w przypadku Karusi, wskrzesi postać ukochanego, lecz reakcja kochanki będzie inna – Marysia z przerażeniem odpędzi Widmo.
Słuchaj dzieweczko – ona nie słucha,
To dzień biały, to miasteczko…
Nie ma miasteczka, nie ma żywego ducha,
po gruzach biega naga, ruda Ryfka
trzynastoletnie dziecko
Tak zaczął swój wiersz pt. Ballady i romanse Władysław Broniewski, w roku 1945. Domyślamy się, że Mickiewiczowska scena „z miasteczka” otrzymała nowy wymiar, piętno nakreślone przez II wojnę światową. Karusia zamienia się w skrzywdzone żydowskie dziecko, już nie spór o wiedzę i wiarę staje się ważny wśród ruin – i miasta, i dawnych wartości.
Zobacz:
Wykaż, że Ballady i romanse Mickiewicza są realizacją programu romantyków.
Parada postaci fantastycznych w Balladach i romansach Adama Mickiewicza.