Wśród zalewu nowych koncepcji, pomysłów, sposobów na życie epoki międzywojennej koniecznie wymienić trzeba: behawioryzm, freudyzm, egzystencjalizm, pragmatyzm i katastrofizm. Są to koncepcje filozoficzne proponujące różne spojrzenia na istotę ludzką, różne definicje życia i istnienia, lecz pamiętać należy, że określiły także kształt literatury i sztuki epoki. Przyjrzyjmy się bliżej tym prądom.

  • Behawioryzm

    Pochodzi od słowa behaviour (zachowanie, postępowanie). Twórcy tej koncepcji twierdzili, że człowieka można poznać tylko poprzez obserwację jego zachowania i postępowania, niejako z zewnątrz. Badanie wnętrza człowieka, duszy, odczuć to działania nieskuteczne, gdyż nie można ich obiektywnie sprawdzić i obserwować. Konsekwencją tego poglądu będzie taki typ literatury, który prezentuje bohatera od zewnątrz, opisując jego czyny, „śledzi go”, lecz nie wnika w psychikę i przeżycia wew­nętrzne.
    Uwaga!
    Behawioryzm wpłynął na ukształtowanie wartkiej prozy Ernesta Hemingwaya, a później w Polsce – Tadeusza Borowskiego i Marka Hłaski. Ci pisarze nie zaglądają do dusz swoich bohaterów, nie prowadzą analizy psychologicznej. Pokazują ich z boku, poprzez ich czyny i zachowanie, i poprzez dialogi, których jest dużo w tej prozie.

  • Freudyzm

    Ten nurt zyskał sobie ogromną popularność, a wziął się z poszukiwań sposobów leczenia nerwic, lęków, patologii. Zygmunt Freud usiłował poprzez hipnozę, analizę snów, skojarzeń, a nawet pomyłek językowych pacjenta znaleźć przyczynę, która powoduje chorobę. Odkrył, że psychika ludzka składa się z trzech warstw: ego, id, i superego.

    • Ego to warstwa powierzchniowa, „reprezentacyjna”, kierowana rozumną myślą i uzależniona od wymogów społecznych.
    • Id – to „ono” – zbiór popędów i pożądań, które tkwią w człowieku, choć on sobie tego nie uświadamia. To np. instynkt seksualny, żywioł, który nie podlega rozumowi i który trzeba ujarzmiać.
    • Superego – to inna, także nieuświadomiona sfera – zakodowanego w psychice człowieka wzorca wymogów, norm kulturowych, tradycyjnych i religijnych. Między id a superego – czyli między instynktem a ideałem tworzy się napięcie, które powoduje wiele stresów, a nawet chorób psychicznych.

Myśl Freuda doprowadziła do ciekawych koncepcji w dziedzinie psychologii, a także literatury. Oto na przykład dzieło literackie interpretowane z punktu widzenia Freuda przynosi wiele informacji o psychice autora – rzeczy, których on sam sobie nie uświadamia. To samo dotyczy bohaterów, a nawet odbiorcy dzieła literackiego. Uczniowie Freuda (Jung, Adler) odeszli od upatrywania w sferze seksu źródła wszelkich psychicznych procesów – Jung np. zasłynął jako twórca teorii archetypów, Adler jako badacz nerwic i twórca teorii o kompleksie niższości.

  • Egzystencjalizm

    Jest to koncepcja, która proponuje jeszcze inną definicję ludzkiego losu i istnienia. Jej twórcy – Martin Heidegger, Jean Paul Sartre, Albert Camus i inni, uznali za pewnik egzystencję człowieka. To, że człowiek istnieje, to fakt – lecz jest wolny i zawieszony w kosmosie, przeżywa lęki egzystencjalne (przed życiem i przed śmiercią, przed nieszczęściem itp.). Ciągłe poczucie zagrożeń, trwoga, samotność sprawiają, że życie ludzkie staje się absurdem, że każdy człowiek egzystuje oddzielnie i nigdy nie pozna prawdy o drugim człowieku.

  • Katastrofizm

    To tendencja głosząca rychły upadek świata i zagładę kultury i cywilizacji ludzkiej – słowem zapowiedź katastrofy. Taki pogląd, modny w dwudziestoleciu, nie był wymysłem nowym, już poprzednie epoki konstruowały podobne wizje. Lecz w wieku dwudziestym – dzieło Oswalda Spenglera pt. Zmierzch Zachodu i jego teoria narodzin, rozwoju i zmierzchu kultur, zdobyło szczególny rozgłos i sprawiło, iż koncepcja katastrofizmu stała się modna. Była jednym z programowych założeń poetyckiej grupy Żagary w Wilnie.

Zapamiętaj!

Nowe nurty myślowe

  • Behawioryzm
    • James Watson
    • Obserwacje zachowań człowieka, jego zewnętrznego portretu. Nikt nie ma wstępu w głąb ludzkiej duszy.
  • Psychoanaliza
    • Zygmunt Freud
    • Poszukiwanie prawd o człowieku i inspiracji dla twórczości w sferach nieświadomości ludzkiej.
  • Egzystencjalizm
    • Martin Heidegger
      Tylko fakt egzystencji jest pewny – poza tym wszystko jest wątpliwe. Człowiek jest wolny, ale samotny i zagubiony w przestrzeni kosmicznej.
    • Oswald Spengler
      Wszystkie kultury przeżywają narodziny, rozwój, upadek. Cywilizacja XX wieku zbliża się ku upadkowi.

 

Zobacz:

Główne kierunki filozoficzne XX wieku

Najważniejsze powieści awangardy prozatorskiej dwudziestolecia międzywojennego.

Twórcze poszukiwania nowych dróg oddziaływania w XX wieku

Dwudziestolecie międzywojenne – TABELA

Przedstaw najważniejsze kierunki w sztuce nowoczesnej

Stulecie artystycznych eksperymentów, czyli nowatorskie zjawiska w literaturze XX wieku