Aby odpowiedzieć na to pytanie, najlepiej dokonać przeglądu słynnych jego bajek i zestawić proponowane w nich morały:
- Szczur i kot – napiętnowanie pychy i zarozumialstwa,
- Ptaszki w klatce – tęsknota za wolnością,
- Filozof – „jak trwoga to do Boga” – chwiejność poglądów człowieka,
- Jagnię i wilcy – prawo siły zwycięża, słabego nic nie chroni,
- Dewotka – fałsz źle pojętej wiary,
- Malarze – opłacalność obłudy i pochlebstwa, a nie prawdy i szczerości.
A zatem: obłuda, kłamstwo, czcze pochlebstwo, skąpstwo, dewocja są krytykowane, ubrane w odpowiednie scenki i zaprezentowane odbiorcy. Świat w bajkach Krasickiego został poddany krytyce – nie jest to świat baśni, w której zwycięża dobro, powyższe pojęcia budzą gorycz i smutną refleksję.
Warto potraktować bajki jako całość, zobaczyć, jaką panoramę świata stwarzają, w jaki sposób bajkopisarz potrafi współczesną sobie rzeczywistość zamknąć w… świecie bajek. Sam autor przyznaje tym króciutkim utworom niebagatelną moc. Przeczytaj bajkę pt. Wstęp do bajek.
Zaczyna się tak:
Był młody, który życie wstrzemięźliwie pędził;
Był stary, który nigdy nie łajał, nie zrzędził;
Był bogacz, który zbiorów potrzebnym udzielał […]
Dalej: autor niezazdrosny o cudzą sławę, uczciwy celnik, trzeźwy szewc, skromny żołnierz i rzetelny minister. I prawdomówny poeta. Oto bajkowa panorama świata, niestety, świata na opak. Wprawdzie utwór ten wieńczy dialog człowieka, który nieco oburza się na taką ,,bajkę” – przecież wszystko to jest możliwe… „Prawda, jednakże ja to między bajki włożę” – odpowiada poeta Krasicki, wyjawiając tym samym, że w cuda nie wierzy. A zatem widzi świat młodych hulaków, starych zrzędów, skąpców, zazdrośników itd., itd… Oby się mylił.
Bajki, które trzeba zapamiętać
-
Ptaszki w klatce – bajka o niewoli.
Jest to dialog a przedmiotem rozważań jest wolność – nie ma co do tego wątpliwości. Refleksja, iż ten, kto swobody nie zaznał, nie odczuwa tak jej straty jak ten, kto wolność pamięta, jest jasna. Przesłanie, że niczym wygody niewoli wobec nawet biednej wolności – też wydają się bezdyskusyjne. W Polsce doby rozbiorów z całą pewnością temat żywo dyskutowany. Ignacy Krasicki potrafił ująć go w krótki dialog, obrazową scenkę, wymianę zdań – ptaszków w klatce. Czyż nie trafniejsze wydaje się takie ujęcie niż wykład lub traktat o wyższości wolności nad niewolą? I na tym polega sens istnienia bajek ,,nie dla dzieci”, lecz ,,dla dorosłych drani”.
-
Szczur i kot – bajka o zarozumialstwie.
Nietrudno wyobrazić sobie tę scenkę: nadęty i napuszony szczur, który pragnie zaimponować szarym myszętom. Nie znasz przypadkiem takich postaci, które wprawdzie zamiast futerek szczurzych noszą piękne ciuchy, ale…? Krasicki przestrzega ich, tych samych wczoraj i dziś, pokazując tragiczny (czyż nie?) los szczura. Akcja rozwija się lotem błyskawicy: szczur się zakrztusił, kot wpadł, porwał i zadusił. A z tego taki prosty morał, że nie będę go formułować. Za to zwrócę uwagę na to, co chcą podkreślać badacze bajek Krasickiego: mistrzostwo skrótu. Spróbuj tyle zdarzeń opowiedzieć w czterech wersach, zawrzeć w nich krytykę, opis sytuacji i jeszcze charakterystykę postaci szczura…
-
Malarze – bajka o obłudzie.
Posłuchaj: w naszych czasach Jan i Piotr zmienili zawody. Nie malują portretów, ale… pochlebstwo nadal pozostało drogą do klienta. Może Jan pracuje w reklamie, może w promocji kosmetyków albo ubrań, konfekcji damskiej lub też męskiej? Piotr nadal nie może związać końca z końcem, skoro mówi wszystkim prawdy niepochlebne, kłóci się z szefem o sprawiedliwość, a brzydkiej pani mówi, że jest brzydka? Krasicki chwali Piotra, my oczywiście też. Krasicki radzi być Piotrem, nie fałszywym Janem. Posłuchamy go czy nie? Można by nad tym dyskutować, ale nad precyzją kompozycji tej bajki to już nie.
Popatrz: epicko zarysowana sytuacja (cztery pierwsze wersy) i do tego pointa – rozwiązanie zagadki. Cały klucz, cała refleksja nad prawidłami tego komercyjnego świata zamyka się właściwie w jednym ostatnim wersie.
-
Jagnię i wilcy – bajka o prawie siły.
Żal okropnie tego jagnięcia. I ma być żal, tak chciał poeta, dlatego użył kontrastów: siła – słabość, wilki – jagnię, zbrodnia – niewinność, cynizm – naiwność. W dodatku jest to bajka okrutna, niemal sadystyczna (miłe zwierzątka wszak rozrywają jagnię, a potem je zżerają). Taka też ma być, bo ta bajka należy do grupy najbardziej krytycznych wobec panującego w świecie bezprawia, wobec faktu, że silniejszy tak czy inaczej pokona słabszego. Oczywiście, w świecie Krasickiego, magnaterii, szlachty, sejmów i sejmików.
Co się dzieje w świecie bajek Ignacego Krasickiego?
- Świat przedstawiony jest miniaturą rzeczywistego. Dzieje się tak za sprawą skrótu, redukcji opisu, kondensacji znaczeń.
- Osoby, zdarzenia zestawiane są kontrastowo (wilk – owca, szczur – kot itd.).
- Postacie i sceny bywają alegoryczne, tzn. są jasnymi dla wszystkich, powszechnie odczytywanymi symbolami np.: lis = chytrość, klatka = niewola, paw = pycha itd.
- Występują w nich postacie typowe, reprezentanci danych postaw: dewotka, kulawy, ślepy, głupi itd.
- W wielu bajkach zwierzęta zastępują ludzi.
- Postawy, cechy, refleksje ujęte w bajkach są uniwersalne, pasują do każdych czasów i różnych narodów.
Zobacz:
Sformułuj morały bajek Ignacego Krasickiego. Jaką wartość mają we współczesnej rzeczywistości?