Tak naprawdę nie ma jednego wzorca człowieka oświecenia typowego dla tej epoki, która sama w sobie jest różnorodna i złożona. Kiedy patrzymy na portrety ludzi XVIII w. – raz patrzą na nas twarze spod upudrowanych peruk, innym razem – oblicza sarmackie, ludzie w kontuszach i stroju polskim.
W świetle ideologii epoki, jej racjonalizmu i powrotu do świata rzeczy, wzorcowym modelem powinien być umysł oświecony – taki jak Wolter, jak nasz Krasicki, jak Diderot.
- Ten portret to uosobienie umysłowych osiągnięć epoki: reprezentuje erudycję, zaufanie wobec nauki, pewne zdystansowanie wobec religii, jest zwolennikiem reform, humanistą.
- Jest też wielbicielem sztuki, walczy o rozwój kultury, wcale nie stroni od kunsztownej mody, pięknego otoczenia czy dóbr stołu.
- Monarchowie absolutyzmu oświeconego także należą do tego właśnie typu – chcą być mecenasami sztuki, opiekunami narodu i w jakiś sposób połączyć to z ideą władzy absolutnej.
Osiemnastowieczny oświecony erudyta jest ojcem wielu naszych współczesnych poglądów, bo on głosił i utrwalał ideały, takie jak równość ludzi, potrzeba edukacji, walka z zabobonem, możliwość zarządzania własnym losem. To on w dużej mierze odpowiedzialny jest za materializm współczesnego świata – dzięki awansowi nauki, wynalazkom w cień odeszły mistyka i uduchowienie ludzkich działań. I to przeciwko namiętnej wierze w mądrość ksiąg, przeciw wiedzy jako ostatecznej prawdzie już za chwilę zwrócą się romantycy.
Zaraz za oświeceniowym erudytą postępują inne postacie
- Czuły „śpiewak serca i natury” (sentymentalista) może zostać nazwany patronem duchowym romantyków. To on już wówczas, w wieku światła i rozumu, pokazuje na inną sferę prawd o człowieku: duszę, serce, uczucia. Przestrzega przed odejściem od natury, przed cywilizacją miast – przez wszystkie wieki, po współczesność będziemy słyszeć echo tych przestróg. Ale ludzkość nigdy do końca nie da im wiary – w końcu zwycięży przecież nasza ukochana cywilizacja miast.
- Libertyn – w różnych odmianach – bo tak skrajny jak markiz de Sade czy też w skromniejszym wydaniu, wielbiciel uciech życia i piewca rozkoszy – to też portret osiemnastowieczny.
- I też wcale nie przeminął wraz z wiekiem XVII Sarmata polski. Ten typ obserwujemy w różnych wariantach – zarówno jako ograniczonego, butnego szlachciurę, jak i rozumnego, patriotycznego szlachcica z polskiego dworu – będziemy oglądać go w późniejszej literaturze, aż do XX w., do II wojny światowej. Po wojnie – nie ma już jako takich Sarmatów, lecz pewne cechy typu pozostały nam – Polakom w spadku.
- Ekscentryk, poszukiwacz przygód, pierwszy romantyk – był nim Jan Potocki, będą następni romantycy, choćby Byron, będą i późniejsi, choćby Rimbaud. Wcale nie potępiał wiedzy i nauki Potocki, skoro próbował lotu balonem i wybierał się na ekspedycję naukową do Chin, był też pierwszym archeologiem słowiańszczyzny. A przy tym nie stronił od tajemniczych, mistycznych związków i ubierał się po turecku… Był oryginałem i dobrze, że każda epoka ma swoje oryginały.
Ważne postacie oświecenia w Polsce:
- władca absolutyzmu oświeconego – król Stanisław August Poniatowski
- człowiek oświecenia – Ignacy Krasicki
- człowiek uczuć – sentymentalizm – Franciszek Karpiński
- libertyn polski – Stanisław Trembecki
- awanturnik, podróżnik, mistyk – Jan Potocki
- reprezentant rokoka – Dionizy Kniaźnin
Zobacz:
Refleksje o świecie i naturze człowieka w utworach pisarzy oświecenia europejskiego.