Refleksje o świecie i naturze człowieka w utworach pisarzy oświecenia europejskiego.
Istotą jest przedstawienie poglądów oświeceniowych twórców na temat człowieka i świata. Nie kładź więc nacisku na biografie pisarzy czy przedstawienie przygód bohaterów ich utworów! Na początek wybierz dzieła, które należałoby wykorzystać. Pamiętaj, że ich lista nie zależy tylko od ambicji Twojego nauczyciela! Samodzielnie poszukaj ciekawych tekstów spoza kanonu lektur.
W twojej pracy muszą się znaleźć:
- Kandyd, czyli optymizm oraz Traktat o tolerancji Woltera
- Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota
- Nowa Heloiza Jana Jakuba Rousseau, ewentualnie także jego Zasady umowy społecznej
- Co to jest oświecenie? Immanuela Kanta
Chcesz, żeby praca była ciekawsza? W twojej pracy mogą się pojawić także:
- Przypadki Robinsona Crusoe Daniela Defoe
- Podróże Guliwera Jonathana Swifta
- Niebezpieczne związki Choderlosa de Laclosa.
Pamiętaj!
Dzieła pisarzy nie powstają w życiowej próżni. Zawarte w literaturze refleksje na temat świata i człowieka są związane np. z filozofią epoki, wydarzeniami historycznymi. Wykorzystaj te konteksty – praca będzie dużo ciekawsza! Pisząc o poglądach oświeceniowych twórców, nie zapomnij więc o takich pojęciach jak racjonalizm, empiryzm, utylitaryzm, krytycyzm.
Uwaga!
Nie bój się tego wszystkiego, co może ożywić styl twojej pracy: cytatów, pytań, powtórzeń (ale celowo zastosowanych, niewynikających z językowego niechlujstwa!).
Dodaj refleksję nad aktualnością przedstawionych poglądów. Czy ocena współczesnego świata mogłaby być podobna? Czy o ludziach można by dzisiaj powiedzieć to samo, co mówili Wolter czy Rousseau? Być może, dziś jeszcze wyraźniej widać okrucieństwo świata i skażenie ludzkiej natury przez cywilizację.
Ułóż pracę na przykład tak:
- Wstęp – zestaw pytań
- Jak pisarze oświecenia krytykują rzeczywistość?
- Co sądzą o istocie ludzkiej?
- Gdzie szukają sensu życia?
- Co piszą o ludzkim losie.
- Zakończenie – podsumowanie wniosków.
Jak zacząć?
Zawsze zależy od wybranej koncepcji tematu. Więcej: wprowadza w sposób myślenia autora wypracowania. Nie lekceważ wstępu! Nieprzemyślany czy – co gorsza – odległy od istoty tematu jak najgorzej nastawia czytelnika (czytaj: oceniającego nauczyciela). Oto jedna z możliwych propozycji:
Jaki jest człowiek? Z natury zły czy dobry? Zależny od świata czy kształtujący go zgodnie ze swoją wolą? Te pytania nurtują pisarzy i filozofów od czasów najdawniejszych. Twórcy oświecenia nie byli w tym względzie wyjątkiem, zwłaszcza że w tej jasnej, rozumnej epoce znów człowiek stał się głównym przedmiotem zainteresowania. W oświeceniowych utworach można znaleźć wiele refleksji na temat ludzi i stworzonego przez nich świata.
Co w rozwinięciu?
Najprostsza i najbardziej schematyczna kompozycja takiej pracy: po kolei przedstawić ważne utwory europejskiego oświecenia. Na pewno w ten sposób można zrealizować temat, ale nie oczekuj wówczas oceny wyższej niż dostateczna. Dlaczego? Nie uda się zauważyć w tak skonstruowanej pracy bardzo istotnej umiejętności problematyzowania. Celem wypracowania nie jest przecież ćwiczenie przepisywania notatek z omówionych lektur! Raczej należałoby szukać podobieństw i różnic, zależności między tekstami. Ujęcie problemowe pozwoli także uniknąć łączenia kolejnych cząstek ogranymi sformułowaniami typu: „Kolejnym ważnym utworem jest… Jako następny przykład chcę przywołać…”. Owszem, są poprawne, ale świadczą o niewielkich umiejętnościach pisarskich.
Zamiast opisywać, spróbuj połączyć ze sobą utwory. Szukaj podobieństw. Jaki obraz świata przedstawia literatura? Zazwyczaj negatywny! Tak jest na przykład w Kandydzie, Podróżach Guliwera, Kubusiu Fataliście… Szukaj także sprzeczności – zasada kontrastu pozwala lepiej pokazać różnice w poglądach na świat i człowieka.
Na czym polega krytyczny obraz rzeczywistości?
Kandyd Woltera to powiastka filozoficzna, będąca dyskusją z poglądem Leibniza i podobnych doń optymistów, którzy twierdzą, że „żyjemy na najlepszym z możliwych światów”. Czy rzeczywiście tak jest? Wolter mnoży przykłady ludzkiego okrucieństwa (wojna!), niesprawiedliwości, głupoty. Pokazuje pogoń za pieniędzmi, nietolerancję. Okrutnie okaleczony niewolnik na plantacji trzciny cukrowej mówi z goryczą, że właśnie za taką cenę Europejczycy jedzą cukier. Tragedią świata jest brak równości i wzajemnego szacunku. Rodzina nie zezwala na związek Kandyda i Kunegundy, bo jego ród nie jest aż tak starożytny. Także Julia i Saint-Preux z Nowej Heloizy nie mogą być razem, bo różni ich pochodzenie. W takim świecie przegrywają prawdziwe uczucia, zamiast miłości pojawia się pusta, cyniczna gra – jak ta opisana w Niebezpiecznych związkach.
Oświeceniowi pisarze krytykują rzeczywistość nie zawsze w sposób bezpośredni. Poprzez odwiedzane przez Guliwera krainy olbrzymów czy liliputów Swift wyśmiewa kształt realnego świata.
Człowiek jest z natury dobry czy zły?
Wolter uznałby, że jednak zły. Przecież to właśnie ludzie stworzyli okrutny świat, nie umiejąc zapanować nad własnymi słabościami. „Jesteśmy wszyscy ulepieni ze słabości i błędów” – pisał w Tolerancji. Bardzo pesymistyczne spojrzenie na ludzką naturę znajdziemy także w Podróżach Guliwera. Jonathan Swift pokazuje ludzkie ograniczenie. Nie umiemy uczyć się ani panować nad sobą. Bohater ostatecznie zniechęcił się do ludzi, gdy w krainie mądrych koni zobaczył półdzikich, prymitywnych Juhasów. Niestety, według Swifta tacy właśnie jesteśmy. Inaczej widzi ludzi Jan Jakub Rousseau. Człowiek jest z natury dobry, ale demoralizuje go cywilizacja. Także zdaniem Diderota natura ludzka jest dobra – jeśli człowiek jej zaufa, osiągnie szczęście.
Jak w pełnym zła świecie odnaleźć sens życia, zachować równowagę psychiczną?
Zdaniem Woltera nie pomogą w tym władza, majątek ani nawet filozofia. Nie pomoże także miłość – Kandyd dostrzeże to, gdy połączy się w końcu z Kunegundą. Jedynym źródłem szczęścia okaże się praca. Powiastkę Woltera kończy wskazówka: „Trzeba uprawiać swój ogródek”. Warunkiem świadomego istnienia jest według Kanta umiejętność używania własnego rozumu. Wymaga to odwagi, by odrzucić cudzą pomoc, ułatwiające życie dogmaty i formułki. Jan Jakub Rousseau widzi lekarstwo w powrocie do natury, w prostocie, która jest najważniejszą z ludzkich cnót. Według niego należy kierować się w życiu uczuciami, nie wyłącznie rozumem. Z utworu Daniela Defoe wynika zachęta, by się nie poddawać nawet w z pozoru beznadziejnych sytuacjach. Ciężka praca i odwaga pomagają pokonać trudności.
Człowiek jest zależny od przeznaczenia czy pozostaje panem własnego losu?
Przygody Robinsona Crusoe na bezludnej wyspie są pochwałą ludzkiej przedsiębiorczości i siły przetrwania. Bohater, jedyny ocalony z morskiej katastrofy, miał ze sobą zaledwie nóż i garść ziarna. Nie poddał się jednak. Gdy po latach opuszczał wyspę, umiał już piec chleb, hodował kozy, żył w miarę dostatnio i wygodnie. Robinson to człowiek aktywny, potrafiący podporządkować sobie świat, pokonać nawet najtrudniejsze warunki. Inaczej widzi sytuację człowieka Diderot. W swojej powiastce filozoficznej Kubuś Fatalista i jego pan stawia tezę, że „wszystko, co nas spotyka na świecie, dobrego i złego, zapisane jest w górze…”. Człowiek nie jest więc wolny, jego los zależy od przeznaczenia.
Jak zakończyć?
Co może znaleźć się w zakończeniu? Na przykład:
- Podsumowanie przedstawionych wyżej refleksji. Można je zamknąć wnioskiem, że twórcy europejskiego oświecenia zawarli w swych utworach bardzo różne refleksje, prowadzące niekiedy do sprzecznych wniosków. To kolejny dowód, jak trudno ocenić świat i ludzką naturę. Widać jednak, że dominuje rozczarowanie człowiekiem, krytyczny stosunek do rzeczywistości.
- Refleksja nad aktualnością przedstawionych poglądów. Czy ocena współczesnego świata mogłaby być podobna? Czy o ludziach można by dzisiaj powiedzieć to samo, co mówili Wolter czy Rousseau? Być może dziś jeszcze wyraźniej widać okrucieństwo świata i skażenie ludzkiej natury przez cywilizację.
- Twoja ocena poglądów oświeceniowych pisarzy. Które z refleksji o świecie i naturze człowieka szczególnie do Ciebie przemawiają? Jakie budzą Twój sprzeciw? Pamiętaj, że taka ocena może się znaleźć także wcześniej, w rozwinięciu!. Subiektywny komentarz do przywoływanych refleksji jest rzeczą bardzo cenną. Dowodzi zaangażowania w omawiany problem. I – co może nawet ważniejsze! – samodzielności sądów.
Zobacz:
Refleksja o naturze człowieka w bajkach Ignacego Krasickiego
Wzór człowieka epoki rozumu – na przykładzie znanych Ci pisarzy epoki.