Czy oświecenie jest epoką godną swej nazwy? Przedstaw swój sąd na ten temat, przywołując przykłady historyczne, kulturowe, literackie i inne.
Forma pracy
To oczywiście typowy temat rozprawkowy. Ta forma pracy będzie jak najbardziej odpowiednia. Przedstawiaj argumenty „za”. Ambitni uczniowie, którzy nie lubią tej epoki, mogą przywoływać argumenty „przeciw” – to jednak znacznie bardziej trudne zadanie…
Możesz zwrócić uwagę na:
- rozwój edukacji i nauk (głównie nauk przyrodniczych i ścisłych),
- filozofię epoki,
- życie kulturalne,
- rewolucyjne wydarzenia kultury, np. wydanie wielkiej encyklopedii francuskiej; próby uporządkowania i spisania dotychczasowej wiedzy.
Uwaga!
Oświecenie to także czas, kiedy zaczęto walczyć o czysty, jasny, komunikatywny język, bez naleciałości, makaronizmów i ozdobników, typowych dla mowy siedemnastowiecznych Sarmatów. To także może być dowodem na to, że epoka zasługiwała na swą nazwę.
Oświecenie epoka rozumu
Jak zacząć?
Pierwszy sposób to przedstawienie głównych założeń, kluczowych postulatów epoki. Drugi – uzasadnienie, że epoka zwana oświeceniem miała wielkie (może nawet w pewnym sensie przełomowe) znaczenie dla kultury europejskiej i może być bardzo bliska współczesnemu człowiekowi.
Przykład I
Epoka oświecenia jest zwana także wiekiem rozumu. Jednym z najważniejszych założeń epoki jest przyjęcie, że największym bogactwem człowieka jest rozum. To właśnie dzięki niemu może poznawać świat, ulepszać go. Rozum nie powinien być bogactwem, którego się nie używa i z którego nie czerpie się zysków – człowiek powinien niestrudzenie badać świat, powiększać swoją wiedzę o ziemi i o życiu. Nie wolno wierzyć wszystkiemu bezkrytycznie, lecz badać prawdziwość i rzetelność twierdzeń naukowych i nie zawracać sobie głowy twierdzeniami „pseudonaukowymi”. W oświeceniu mamy więc do czynienia z racjonalizmem, empiryzmem i krytycyzmem. Można by zwrócić uwagę na jeszcze jedno ważne pojęcie tej epoki – deizm, czyli przekonanie, że Bóg stworzył świat, lecz „nie wtrąca się” w jego dzieje; można go określić mianem Wielkiego Zegarmistrza.
Przykład II
Oświecenie jest epoką jak najbardziej godną swej nazwy. Bardzo wielkie znaczenie zaczyna mieć wtedy edukacja (wszechstronna i nowoczesna!), wiara w moc rozumu ludzkiego i rozwój nauk. Głoszono prawo człowieka do kształcenia się, wolności i szczęścia. W tym okresie rozwinęła się nie tylko edukacja, lecz także prasa, instytucje kulturalne i przemysł. Gdy przyjrzymy się czasom, w których żyjemy, dostrzeżemy liczne podobieństwa: edukacja jest szalenie ważna (bez przerwy podkreśla się potrzebę osiągnięcia wyższego wykształcenia i znajomości co najmniej dwóch języków obcych), prasa rozwija się bardzo prężnie, a wiara w rozum ludzki przyświeca działaniom badaczy.
Co w rozwinięciu?
Jak to w rozprawce – argumenty, lub trochę inaczej – charakterystyka epoki, w której da się łatwo wyłapać Twoje argumenty.
Wiek rozumu
Powołaj się na autorytet
Uwolnienie człowieka spod dominacji autorytetu teologicznego, rozdział moralności od religii wywołały szok w umysłach i ferment intelektualny, niezwykle zapładniający dla rozwoju nauki oraz jej upowszechnienia. Pierwszą fazę oświecenia cechuje kult rozumu wyswobodzonego z więzów scholastycznych dogmatów oraz optymistyczna wiara, że przy jego pomocy można opracować zasady sprawiedliwego systemu społecznego, wyzwolić energię twórczą mas społeczeństwa. Marzenia o Arkadii zdawały się uzyskiwać szansę realizacji. (Mieczysław Klimowicz, Oświecenie).
W tej epoce rozkwitają nauki przyrodnicze i eksperymentalne. Odkrycia w tych dziedzinach o przełomowym znaczeniu? Długo by je wymieniać; będą to np. teoria rozszczepienia światła i przyciągania ziemskiego Isaaca Newtona.
Powstają liczne dzieła, w których kładziono nacisk na świecki charakter etyki (bez motywacji religijnej!). Dziełem o doniosłym znaczeniu dla formowania się etyki oświeceniowej było na pewno dzieło Johna Locke’a pt. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego. Ważne prace z zakresu etyki stworzyli także George Berkeley i David Hume.
Przywołaj ważnych filozofów:
- Johna Locke’a,
autora głośnej tezy, że człowiek rodzi się jako niezapisana, czysta tablica – tabula rasa. Wiedza, charakter, światopogląd itd. Pochodzą z doświadczenia; w kolejnych latach życia „tablica” zostaje zapisywana. „Jakość” tego zapisu zależy od otoczenia, w jakim żyje człowiek, jego zainteresowań i inteligencji oraz od wielu innych czynników.
- Immanuela Kanta,
którego myśl była przewrotem w filozofii. Dotąd szukano odpowiedzi na pytanie, jak otaczający nas świat kształtuje nasze wyobrażenia o rzeczywistości. Według Kanta to, jak odbieramy rzeczywistość, tkwi głęboko w gotowych formach naszej świadomości, która czerpie bodźce z rzeczywistości i szufladkuje, kataloguje i ocenia je. Jako etyk nawoływał, by traktować innych tak, jak sami chcielibyśmy być traktowani – innymi słowy powinniśmy postępować tak, jakby zasady naszego postępowania miały stać się powszechnym prawem natury.
- Davida Hume’a,
ojca utylitaryzmu, czyli przekonania, że wszystko, co czynimy powinno być użyteczne dla społeczeństwa. Wedle takich kryteriów oceniamy ludzi (także prywatnie!); wysoko cenimy tych, którzy są „utylitarni”, „użyteczni”, czyli życzliwi, chętni do pomocy, chętnie wyświadczający rozmaite przysługi i przez to po prostu… potrzebni.
Człowiek w centrum zainteresowań
Postulowano uwolnienie człowieka z więzów, które krępowały jego myślenie, które powinno być produktywne i twórcze. Za jeden z takich więzów uważano religię. Ostro krytykowano metafizykę i zabobony.
Człowiek stanął w centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki.
Wielkim przedsięwzięciem epoki było powstanie Encyklopedii (zwanej Wielką Encyklopedią Francuską), która powstała dzięki współpracy wielkich umysłów epoki, np. Denisa Diderota, Jeana-Jacques’a Rousseau, Jeana d’Alambert, Woltera, Charlesa Montesquieu (Monteskiusza). Liczyła ona 28 tomów zawierających całą ówczesną wiedzę z rozmaitych nauk; dawała przegląd krytycznie opracowanych informacji ze wszystkich dziedzin życia. Oczywiście ta encyklopedia miała inny charakter niż te, z których korzystamy obecnie. Powstawała w latach 1751-1772.
Państwo, polityka, społeczeństwo
Wielu wybitnych filozofów szukało idealnego ustroju społecznego, wiele uwagi poświęcało normom, które powinny obowiązywać w społeczeństwie. Warto wspomnieć o ważnych dziełach Jeana-Jacques’a Rousseau, Rozprawie o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, Emilu i Umowie społecznej. Zawarł w nich poglądy na temat państwa, ale także edukacji. Podkreślał, jak wielką rolę powinna odegrać odpowiednia edukacja w powstaniu i rozwoju państwa zapewniającego szczęście swoim obywatelom.
W oświeceniu podkreślano także wielką rolę tolerancji i poszanowania prawa jednostki do zachowania i głoszenia własnych poglądów – ważne dzieło to oczywiście Traktat o tolerancji Woltera.
Edukacja
Tu z kolei możesz skupić się na przykładach polskich, wspomnieć np. o reformie szkolnictwa, której jednym z głównych organizatorów był Stanisław Konarski. W oświeceniu potrzebę reformy szkolnictwa uważano za jedną z najpilniejszych. W katolickiej Europie szkolnictwo opanowane było przez zakony, głównie zakon jezuitów. Wychowankowie szkół prowadzonych przez członków tego zakonu po zakończeniu nauki biegle czytali i mówili po łacinie, znali się także trochę na teologii. Te szkoły nie przygotowywały jednak do życia w społeczeństwie, gdyż zaniedbywały języki nowożytne i nauki ścisłe, leżące u podstaw rozwijającego się przemysłu. Do szkół w Europie zaczęto wprowadzać przedmioty praktyczne, historię ojczystego kraju, matematykę, fizykę i elementy filozofii. Młodzi ludzie kończący te świeckie, nowoczesne szkoły mieli nie tylko wiedzę teoretyczną, ale byli także przygotowywani do pełnienia odpowiedzialnych funkcji w państwie.
Reformę szkolnictwa w Polsce Stanisław Konarski rozpoczął od Collegium Nobilium – jego ambicją było stworzenie ekskluzywnej szkoły dla synów magnatów i bogatej szlachty, takiej szkoły, która nie tylko kształciłaby, ale i wychowywała – na wzorowych patriotów.
Ogromne znaczenie miało także powołanie Komisji Edukacji Narodowej, w skład której wchodzili najlepiej wykształceni ludzie: Joachim Chreptowicz, Adam Kazimierz Czartoryski, Grzegorz Piramowicz. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych miało z kolei przygotować dobre, nowoczesne, napisane jasnym językiem podręczniki.
Jak zakończyć?
Powróć do pytania zawartego w temacie. Zakończenie takiej pracy nie musi być błyskotliwe ani efektowne; wystarczy zastosować klasyczny, rozprawkowy koniec.
Przykład
Czy oświecenie zasługuje na swą dumną, „świetlistą” nazwę? Myślę, że tak. Była to przecież epoka, która starała się pokazać, jak wielkie znaczenie ma myślenie i orientacja w otaczającym nas świecie i jak ważną rolę odgrywa odpowiednia edukacja.
Pochodzenie nazwy epoki oświecenia
Na nazwę epoki miał ogromny wpływ pomysł, że oto światło rozumu rozjaśniło pogrążoną w mroku niewiedzy i zabobonów barokową Europę. Zauważ więc, że „pozytywna” nazwa interesującej nas epoki wyrasta… z „krzywdy” i niesprawiedliwego osądu epoki poprzedniej. Nie jest to przypadek odosobniony – z podobną sytuacją mieliśmy przecież do czynienia w przypadku średniowiecza niesprawiedliwie ocenionego przez renesans.
Po niemiecku Aufklarung (rozjaśnienie), po francusku wiek świateł (le siecle des lumieres) lub wiek filozoficzny (le siecle philosophique), po polsku oświecenie. Pierwszy był termin niemiecki (nie francuski!) i ten został przyjęty przez całą Europę.
Uwaga!
Oświecenie to nazwa wartościująca (oczywiście pozytywnie), podobnie jak renesans (odrodzenie). Nazwa wartościująca (lecz ujemnie) to także średniowiecze. Oprócz nazw wartościujących mamy także neutralne, do których należy np. nazwa dwudziestolecie międzywojenne, która nie ma żadnego naddatku znaczeniowego; informuje tylko o czasie trwania epoki.
Wielkie dokumenty epoki
Możesz (i powinieneś) wspomnieć o ważnych dokumentach, które porządkowały życie społeczne i polityczne. W centrum zainteresowania stał oczywiście człowiek.
Zalicza się do nich rozprawa Charlesa Montesquieu (Monteskiusza) pt. O duchu praw, w której zawarty jest podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ten podział obowiązuje do dziś.
Ważnym dokumentem jest także Deklaracja niepodległości Thomasa Jeffersona. Tam z kolei bardzo istotna jest myśl, że władza powinna przestrzegać praw jednostki do szczęścia i osobistej wolności.
Zobacz: