Co jest ważne?
Znajdujemy się u progu współczesnego świata. W tym stuleciu miało miejsce kilka kluczowych dla Europy zdarzeń – i w dziedzinie historii jak i myśli czy nauki. Wówczas ukształtował się współczesny sposób myślenia, powstały potęgi państwowe. Człowiek oświecenia uwierzył we własne siły. Chce zbudować świat szczęścia i rozumu tu i teraz, na ziemi, za życia wierzyć w cywilizację, chce używać rozumu, ale i korzystać z rozrywek.
Główny nurt – klasycyzm
Twórcy oświeceniowi – nawiązują do ideałów antycznych, więc klasycznych:
- Do starożytnego i renesansowego pojmowania człowieka,
- do klasycznych ideałów piękna,
- do arystotelesowskich norm tworzenia sztuki.
Króluje idea mimesis, czyli wierności rzeczywistości.
Uwaga!
Klasycyzm jest głównym, ale nie jedynym nurtem literatury oświecenia. Obok funkcjonuje sentymentalizm i rokoko.
Cztery kluczowe postulaty oświecenia:
- Człowiek jest ważny! Jego najcenniejsze bogactwo to rozum. To rozum powinien służyć do poznawania świata! (racjonalizm).
- Bóg stworzył świat i zostawił go – nie wtrąca się w dzieje ludzkie (deizm).
- Wszystko można i należy poddawać krytyce, badać prawdziwość: czy to twierdzeń nauki, czy rzetelności instytucji (krytycyzm).
- Człowiek powinien badać świat, wciąż dokonywać eksperymentów, by powiększać swą wiedzę o ziemi i życiu.
Dorobek epok:
- Kult myśli, zwycięstwo racjonalizmu w świadomości Europejczyków. Mimo gorącego protestu romantyków, który nastąpi w XIX wieku – pozostaliśmy racjonalistami. Współczesny świat ufa rozumowi, postęp nauki, techniki i cywilizacji opiera się na zaufaniu do potęgi ludzkiego umysłu. A to postulaty ludzi oświecenia.
- Powieść – rozwinęła się, umocniła i wyparła epos. Od tej chwili po dzień dzisiejszy powieść jest najpopularniejszym gatunkiem literackim
- Wielka Encyklopedia Francuska! Grupa myślicieli epoki stworzyła nie tylko pierwsze nowoczesne dzieło encyklopedyczne – lecz tym samym zaufanie i szacunek społeczeństw do wydań tego typu.
- Wolterianizm – zbiór poglądów Woltera. Był myślicielem tak ważnym, że jego poglądy nazwano specjalnym terminem pochodzącym od nazwiska autora. Wolterianizm głosi równość ludzi wobec prawa, prawo do głoszenia poglądów, potrzebę tolerancji, krytycyzm wobec instytucji i wiarę w ludzki rozum. Do dziś hołdujemy tym ideom, zwłaszcza tolerancji
- Demokracja – upadek monarchii. Nowoczesne konstytucje i systemy sprawowania władzy. Podział na władzę ustawodawczą i wykonawcza oraz sadowniczą – to pomysł Monteskiusza – obowiązuje do dziś. Demokratycznym ustrojem wywalczonym właśnie wtedy szczyci się po dziś dzień USA. We Francji – choć przeżyła jeszcze i dyrektoriat i kolejne cesarstwa – też zwyciężyła idea demokracji., w innych krajach długo jeszcze rządzili królowie, ale rewolucja pokazała że można ich obalić. System uznawany dziś przez świat za najlepszy.
Typy charakterystyczne dla epoki:
- Erudyta – filozof – wykształcony, zajmujący się sztuką i matematyka, zainteresowany rozwojem techniki – to charakterystyczny człowiek wieku oświeconego. Przykładem Wolter, polski Ignacy Krasicki, a nawet królowie jak Ludwik XVI czy Stanisław August Poniatowski.
- Człowiek czułego serca – sentymentalista. Przebywa na łonie natury, ufa, że szczęściem jest jej bliskość. Uważa że najważniejsze są uczucia, czułość, miłość. Człowiek zaś – to indywidualna jednostka, nie trybik wielkiej machiny świata. Przykład Jan Jakub Rousseau.
- Libertyn – człowiek salonów, hołdujący rozpustnemu życiu, zmysłom, uznający filozofię dnia dzisiejszego, a nie uznającego żadnych zasad moralnych. Przykład – Markiz de Sade.
.
Najważniejsze pomysły filozofów:
Immanuel Kant – filozof z Królewca, wielki moralista:
- Czyń tak, jak gdyby zasada twojego postępowania miała się dzięki twojej woli stać powszechnym prawem natury.
- Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie
John Locke – człowiek to tabula rasa
- Człowiek rodzi się jako czysta tablica – tabula rasa. Niczego nie dziedziczy, nie posiada wiedzy wrodzonej czy wewnętrznej. Cała wiedza człowieka pochodzi z doświadczenia – i żadna wiedza poza doświadczenie wyjść nie może.
Monteskiusz – filozof francuski:
- dał podwaliny nowej myśli politycznej. Władza dzieli się na ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą. Poddaństwo chłopów uważa Monteskiusz za niewolnictwo. Nawet współczesne konstytucje opierają się na jego myśli.
Wolter – wolnomyśliciel i erudyta
- tolerancja, równość ludzi wobec prawa.
- Racjonalizm: człowiek powinien posługiwać się rozumem.
- „Nie zgadzam się z tobą, lecz zawsze będę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów.
Diderot – redaktor Wielkiej Encyklopedii Francuskiej
- Teoria predestynacji. „wszystko zostało zapisane w górze” – człowiek realizuje scenariusz
- „Kroczymy w ciemnościach pod tym, co napisane w górze, jako bezrozumni w naszych chęciach, w radości i strapieniu”
Jan Jakub Rousseau – sentymentalista z Genewy
- Każdy człowiek rodzi się wolny.
- Idealny stan istnienia to życie zgodne z prawami natury i w bliskości natury.
- Cywilizacja niszczy naturalne dobro człowieka.
Wolter, Diderot, Rousseau – najważniejsi myśliciele oświecenia
.
Gatunek epoki – powieść
Cechy:
- obecność narratora i świata przedstawionego;
- napisana prozą;
- ukazuje fabułę – fikcję literacką;
- ukazuje perypetie bohaterów w określonej przestrzeni i czasie.
Rodzaje powieści w XVIII wieku:
- powieść podróżnicza (Podróże Guliwera Swifta i Kubuś Fatalista i jego pan Diderota),
- powieść-pamiętnik (Dziennik roku zarazy Defoe, książka, która zainspirowała Camusa, autora Dżumy),
- powieść przygodowa (Historia życia Toma Jonesa Fieldinga),
- powieść w listach (Julia, czyli Nowa Heloiza Rousseau),
- powieść gotycka (czarny romans, np. Zamczysko w Otranto Walpole’a),
- powieść sternowska (Podróż sentymentalna Sterne’a),
- robinsonada (odmiana powieści podróżniczej: Przypadki Robinsona Crusoe Defoe).
Pojęci związane z oświeceniem
Ateizm – rewolucyjny jak na tamte czasy pomysł, że Boga w ogóle nie ma.
Deizm – pogląd łagodniejszy: Bóg jest, stworzył świat, ale odwrócił się od niego i nie wtrąca się w działania ludzi.
Empiryzm – pochwała doświadczeń naukowych i eksperymentu. Trzeba badać świat, by go dogłębnie poznać. Każda teoria musi być poparta eksperymentem.
Fideizm – tradycyjna postawa wobec Boga: Bóg stworzył świat, jest jego panem.
Klasycyzm – główny nurt w literaturze oświeceniowej. Skupia postawy twórcze nawiązujące do idei, wzorów i tematów antycznych, hołduje rozumowi i cywilizacji.
Krytycyzm – postawa ludzi oświeceniowych, sprawdzająca i podająca w wątpliwość wszelkie uznane teorie, prawdy i instytucje.
Libertyn – wcześniej: ktoś, kto głosi wolność jednostki ludzkiej. W oświeceniu: człowiek wiodący rozpustny tryb życia, nieuznający zasad moralnych ani religii,
Materializm – pogląd z gatunku ateistycznych: Boga nie ma, jest materia – jako jedyna rzeczywista substancja.
Racjonalizm – postawa oparta na zaufaniu ludzkiemu rozumowi. To rozum powinien kierować człowiekiem we wszystkich jego poczynaniach, wnioskach, badaniach świata i budowaniu wiedzy. Fundamentalny pogląd oświecenia.
Rokoko – trzeci (obok klasycyzmu i sentymentalizmu) nurt w literaturze oświecenia. Promuje piękno, lekkość, zabawę, miłość jako flirt i grę zmysłów.
Sentymentalizm – drugi z głównych nurtów oświeceniowych. Twórcy tego nurtu nakazują literaturze pisać o uczuciach i dobrach płynących z natury, człowieka postrzegają jako wrażliwą jednostkę. Zalecają ucieczkę od cywilizacji.
Sensualizm – oświeceniowy postulat, aby badać świat za pomocą zmysłów. Tylko smak, węch, wzrok, dotyk powiedzą prawdę.
Przegląd lektur oświecenia:
Kandyd
Autor:
Wolter – jeden z najważniejszych ludzi Europy Oświeconej.
- Urodzony w Paryżu, w rodzinie mieszczańskiej. Wykształcony, studiuje prawo.
- Obyty w świecie: bywa ł w Anglii, Prusach, Lizbonie, osiadł w Szwajcarii.
- Przyjaciel królów, bywalec dworów
- Uznany autorytet intelektualny epoki, błyskotliwy pisarze.
- Inne utwory: Kandyd, Listy o Anglikach, Zadyg, Traktat o tolerancji.
Temat:
- dzieje młodzieńca Kandyda: wyrzucony za romans z Kunegundą, baronówną, przez jej ojca wyrusza na tułaczkę po świecie.
- Ważnym jej punktem będzie trzęsienie ziemi (w rzeczywistości Wolter był świadkiem takiego zdarzenia w Lizbonie). Tragedia jest argumentem przeciw filozofii Leibniza, który twierdził, że „żyjemy na najlepszym ze światów”.
- Następny ważny przystanek Kandyda to Eldorado – kraina wiecznej szczęśliwości, świat, w którym nieważne jest złoto ani inne dobra materialne. Na zawsze pozostanie symbolem idealnej (i nieosiągalnej) ziemi.
- Finał utworu: ślub z Kunegundą, własny dom z ogródkiem, odgrodzony dobrze od reszty świata. Kandyd będzie teraz „uprawiał własny ogródek” – a przenośnia stanie się przysłowiem.
Co jest ważne?
- polemika z filozofią Leibniza ( sceptyczna ocena świata);
- polemika z głoszonym przez Rousseau zachwytem nad stanem naturalnym;
- jest to utwór o dojrzewaniu – utworem edukacyjnym;
- powiastka filozoficzna, utwór paraboliczny. Oznacza to, że fabuła jest tu pretekstem do tego, by ukazać myśl filozoficzną autora i dowieść jej prawdziwości. Zauważmy: Kandyd jest utworem opartym na motywie podróży.
O czym pisać, z czym kojarzyć?
- Z biblijnymi przypowieściami, które także mają wymiar paraboliczny;
- Literatura podchwyci temat:
- W Polsce: Ignacy Krasicki w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach, młodzieńcem dojrzewającym w podróży będzie Kordian, potem Cezary Baryka z Przedwiośnia i Józio z Ferdydurke.
- W literaturze amerykańskiej: Huck Finn z Przygód Tomka Sawyera Marka Twaina i Caulfield Holden z Buszującego w zbożu Holdena Salingera.
- Przykład Kandyda może okazać się przydatny przy tematach związanych z podróżą jako poznaniem świata – edukacja człowieka.
- Uwaga – Kandyd zawiera jeden z literackich obrazów Utopii – Eldorado.
- To z Kandyda pochodzi maksyma – wrzucać kamyki do cudzego ogródka.
Nowa Heloiza
Autor
Jan Jakub Rousseau – ojciec sentymentalizmu
- jako syn zegarmistrza miał zostać grawerem w Genewie.
- Opuścił miasto, zarabiał, ucząc muzyki i przepisując nuty.
- Przełom w życiu – konkurs ogłoszony przez Akademię w Dijon. Na pytanie: Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do naprawy obyczajów? Rousseau odpowiedział, że nie. A że był to pogląd oryginalny wygrał i zyskał sławę.
- Mieszkał w Paryżu. Brał udział w przygotowywaniu encyklopedii, pisał głośne powieści. Dla potomnych pozostanie na zawsze twórcą sentymentalizmu i reformatorem metod wychowawczych (był przeciwnikiem kar i tępego wkuwania).
Inne utwory: Emil, Umowa społeczna
Temat utworu:
Romans korepetytora Sain Preuxa z uczennicą Julią , niemoralny w oczach ówczesnego świata. Mimo że uczucie jest prawdziwe, on wyjeżdża, ona wychodzi za mąż za poczciwego człowieka, żyje z dala od miasta i wychowuje dzieci. Wiejska idylla pozwala uporządkować życie. Mąż Julii zaprasza jej byłego kochanka – by był guwernerem ich dzieci.. Niestety – Julia ratuje tonącego synka, po czym choruje na, zgubne wówczas, zapalenie płuc i umiera. Tematem jest dyskusja o etyce i miłości.
Co jest ważne?
- Nowa Heloiza jest jawnym nawiązaniem do średniowiecza. Taką historię przeżyli rzeczywiście filozof Abelard i jego uczennica Heloiza. Rousseau wskrzesza ich dzieje teraz: Heloiza ma na imię Julia, a Abelard to młody Saint-Preux.
- Śmierć Julii ma wymiar moralny – to kara za grzechy młodości.
- Nowa Heloiza jest powieścią w listach (epistolarną)
- Jest to fundamentalna powieść sentymentalizmu, ważna także dla romantyków Nazwana powieścią „czułego serca”.
- Jest też też sielanką idealizującą wieś i naturę.
O czym pisać, z czym kojarzyć?
- Książka, bardzo poczytna stała się punktem odwołań dla romantyków szczególnie polskich – w IV Części Dziadów powołuje się na nią Gustaw, zalicza ją do lektur trującym które zniszczyły mu życie.
- Najważniejszy utwór , który otworzy nowa epokę – Cierpienia młodego Wertera Goethego – to też powieść epistolarna.
Przypadki Robinsona Crusoe
Autor
Daniel Defoe – angielski pisarz, duchowny, zagorzały katolik.
Temat
- Dzieje rozbitka, który wiele lat musi spędzić na bezludnej wyspie. Jest nim Robinson Crusoe – wytrzyma na wyspie dwadzieścia osiem lat, dwa miesiące i dziewiętnaście dni. Sam da sobie radę – przystosuje się do warunków wyspy, zorganizuje sobie życie.
- Symboliczna jest jego przyjaźń z Piętaszkiem –. przykład pięknej przyjaźni, nauka o tolerancji wobec innych kultur, W powieści Defoe Bóg i wiara odgrywają ważną rolę: są wartościami podtrzymującymi Robinsona na duchu, modlitwa zastępuje mu kontakt z ludźmi – ważną misją nawrócenie Piętaszka..
Co jest ważne?
- Pisarz stawia pytanie: w jaki sposób przetrwa człowiek samotny, zdany tylko na własne siły, rzucony przez los na niebezpieczną wyspę. Odpowiada, ze dzięki wierze i własnej zaradności jest to możliwe.
- Powieść to swoisty eksperyment, który pozwala sprawdzić ludzką wytrzymałość i zaradność, zadać pytanie o cechy natury ludzkiej. Na przykładzie losów Robinsona odpowiedzi są bardzo pozytywne: energiczny, zaradny, pełen wiary w siebie, używający swojego rozumu człowiek pokona zwycięsko: czas, samotność, niewygody i niebezpieczeństwa.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Pomysł robinsonady podchwyciły pokolenia twórców zyskał wielką popularność – podobnie jak bohater, który :znakomicie radzi sobie z dala od cywilizacji.
- Pierwowzorem Robinsona Crusoe był żeglarz Aleksander Selkirk, który – na własne życzenie – wysiadł na wyspie Juan Fernandez i tam spędził sześć lat
- W XIX wieku Juliusz Verne podejmuje motyw w powieści Tajemnicza wyspa. W XIX wieku Johann Wyss pisze Robinsona szwajcarskiego (powieść dla dzieci w języku niemieckim). W XX wieku William Golding pisze Władcę much.
Podróże Guliwera (powieść zapowiadająca literaturę sf)
Autor:
Jonathan Swift – angielski pisarz, polityk, pod koniec życia cierpiący na chorobę psychiczną.
Temat:
Los rozbitka – Lemuel Guliwer, lekarz okrętowy, ocalały z katastrofy, podróżuje przez fantastyczne krainy:
- Bohater trafia do Krainy Liliputów, gdzie poznaje społeczeństwo minimalnych ludzików, a dysproporcja pomiędzy nim a liliputami stwarza oczywiście wiele organizacyjnych wyzwań.
- Podobnie dzieje się, gdy Guliwer trafia do państwa olbrzymów – zmieniają się za to proporcje.
- Gdy trafia do królestwa koni, kraju Houyhnhnmów – mamy do czynienia z prezentacją utopijnego państwa szczęścia i wzorowego ustroju
Co jest ważne?
- Pomysł pisarza: Zorganizować fantastyczną podróż przez kraje liliputów i olbrzymów, by pokazać niedoskonałości prawdziwego, ludzkiego świata.
- Swift jasno wykłada swoje poglądy – ludzie to marna społeczność, zwłaszcza w porównaniu ze szlachetnymi, sprawiedliwymi stworzeniami końskimi.
- Utwór jest ciętą satyrą na rzeczywistość..
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Utwór zdobył wielką popularność , ze względu na baśniowość i egzotykę niesamowitych przygód.
- Nawet współczesnych zachwyca wyobraźnia Swifta.
- Olbrzymy – można skojarzyć z Golemem – olbrzymem z mułu i gliny (kultura starożydowska)
- Inny pisarz Rabelais – stworzył w renesansie Gargantuę i Pantagruela – osobistości rubaszne i dobroduszne.
- Jest to kolejna powieść podróży – jeden z ulubionych schematów powieści XVII wieku.
Zobacz: