Hasło „filozofia oświeceniowa” wywołuje skojarzenie: Wolter, racjonalizm, encyklopedyści. Gdzie działają? We Francji. Co głoszą? Pochwałę rozumu i wiedzy, wolności i równości człowieka oraz tolerancji. Bardzo dobrze, ale do tej głównej etykietki trzeba dorzucić kilka uwag. Racjonalizm nie jest pojęciem osiemnastowiecznym. Jego ojcem był myśliciel wieku XVII, Kartezjusz, który rzekł słynne „Cogito ergo sum” (myślę, więc jestem). Wymieniony pośród wielkiej trójcy Jan Jakub Rousseau jest przecież twórcą sentymentalizmu, i uczucie, wrażliwość, a nie rozwój cywilizacji stawia na czele wartości. Przyzwyczailiśmy się wiązać myśl oświeceniową z trójką encyklopedystów (i ich kolegami skupionymi wokół dzieła), tymczasem filozofia epoki wiele zawdzięcza pewnemu Anglikowi o nazwisku John Locke. Słynny empiryzm i tabula rasa (pomysł, że człowiek rodzi się jako czysta tablica, którą zapisze dopiero doświadczenie życiowe) – do niego należą. Jest starszy od francuskich kolegów, działa już w XVII wieku. A kto wie, czy na miano największego filozofa stulecia nie zasługuje jednak Immanuel Kant, myśliciel z Królewca, który dokonał w filozofii swoistej rewolucji. Uczeni jego pomysł filozoficzny nazywają przewrotem kopernikańskim.
.
Serwis filozoficzny
Immanuel Kant,
najsłynniejsze maksymy:
- Czyń tak, jak gdyby zasada twojego postępowania miała się dzięki twojej woli stać powszechnym prawem natury.
- Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie. (Filozof z Królewca był, jak widać, wielkim moralistą. Uwielbiał pedantyczny porządek i harmonię życia. Superpunktualny, nigdy nie opuścił granic swojego miasta, nigdy nie założył rodziny i nigdy nie zmienił godziny poobiedniego spaceru. Podobno nie znosił muzyki…).
Dlaczego myśl Kanta jest ważna?
Jest rewolucyjnym przewrotem. Dotąd filozofowie szukali odpowiedzi na pytanie, jak rzeczy, otaczający nas świat kształtują nasze wyobrażenia o rzeczywistości. Co to w ogóle jest dookoła, jak poznać prawdę, co badać, jak badać: kamień, dobro, zło… Kant odwrócił bieg myślenia. Wskazał, że to, jak odbieramy rzeczywistość, tkwi w ludzkich myślach, w gotowych formach naszej świadomości, która „pobiera” bodziec z rzeczywistości i od razu go szufladkuje, ocenia, opiniuje. To tu – w świadomości – odbywa się przekształcenie i formowanie świata. Jest więc świat – dla nas – takim, jak go pochwycą nasze formy myślenia. A jaki jest w ogóle?
John Locke:
- Człowiek rodzi się jako czysta tablica – tabula rasa. Niczego nie dziedziczy, nie posiada wiedzy wrodzonej czy wewnętrznej. Cała wiedza człowieka pochodzi z doświadczenia – i żadna wiedza poza doświadczenie wyjść nie może.
Dawid Hume:
- Nie ma nic w umyśle, czego nie byłoby przedtem w zmyśle. Dlatego filozof powinien badać doznania zmysłowe. Jest Hume ojcem utylitaryzmu (pomysłu, że wszystko musi być użyteczne i potrzebne społeczeństwu), a będzie to pogląd bardzo ważny w pozytywizmie. Zatem Hume wyprzedza epokę.
Monteskiusz:
- Najważniejsze: podwaliny nowej myśli politycznej. Władza dzieli się na ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą. Poddaństwo chłopów uważa Monteskiusz za niewolnictwo. Nawet współczesne konstytucje opierają się na jego myśli.
I, co ważne dzisiaj, filozof wierzył we wspólnotę narodów! Głosił, że z powodzeniem można być jednocześnie patriotą i Europejczykiem.
.
Wolter
Kim był?
Urodzony w Paryżu, w rodzinie mieszczańskiej. Wykształcony, studiuje prawo. Obyty w świecie: był w Anglii, Prusach, Lizbonie, osiadł w Szwajcarii. Był niekwestionowanym autorytetem intelektualnym epoki, miał mnóstwo wrogów, miał też przyjaciół wśród władców tego świata. Był również błyskotliwym pisarzem. Zmarł w wieku 84 lat.
Utwory: Kandyd, Listy o Anglikach, Zadyg, Traktat o tolerancji.
Co głosił?
- Wolnomyślicielstwo i tolerancję dla cudzych poglądów.
- Równość ludzi wobec prawa.
- Krytycyzm wobec uznanych instytucji, wobec Kościoła – nawet antyklerykalizm.
- Racjonalizm: człowiek powinien posługiwać się rozumem.
- Świat = doskonały zegar.
Maksyma: Nie zgadzam się z tobą, lecz zawsze będę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów.
Ważne dzieło
Kandyd – powiastka filozoficzna, utwór paraboliczny. Oznacza to, że fabuła jest tu pretekstem do tego, by ukazać myśl filozoficzną autora i dowieść jej prawdziwości. Obserwujemy losy młodzieńca Kandyda: wyrzucony za romans z Kunegundą, baronówną, przez jej tatusia, wyrusza na tułaczkę po świecie, a będzie to podróż bardzo kształcąca. Ważnym jej punktem będzie trzęsienie ziemi (w rzeczywistości Wolter był świadkiem takiego zdarzenia w Lizbonie). Posłuży do zniszczenia optymistycznego poglądu filozofa Leibniza, który twierdził, że „żyjemy na najlepszym ze światów”. Następny ważny przystanek Kandyda to Eldorado – kraina wiecznej szczęśliwości, świat, w którym nieważne jest złoto ani inne dobra materialne. Na zawsze pozostanie symbolem idealnej (i nieosiągalnej) ziemi.
Finał utworu: ślub z Kunegundą, własny dom z ogródkiem, odgrodzony dobrze od reszty świata. Kandyd będzie teraz „uprawiał własny ogródek” – a przenośnia stanie się przysłowiem.
Zauważmy: Kandyd jest utworem opartym na motywie podróży.
Jest też powieścią edukacyjną i opowiadającą o dojrzewaniu. W Polsce temat podchwyci Ignacy Krasicki w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach. Na tym nie koniec: młodzieńcem dojrzewającym w podróży będzie Kordian, potem Cezary Baryka z Przedwiośnia i Józio z Ferdydurke. W literaturze amerykańskiej: Huck Finn z Przygód Tomka Sawyera Marka Twaina i Caulfield Holden z Buszującego w zbożu Holdena Salingera.
Czym jest ten tekst?
- polemiką z filozofią Leibniza
- polemiką z głoszonym przez Rousseau zachwytem nad stanem naturalnym
- utworem o dojrzewaniu
- powieścią opartą na motywie podróży
.
Denis Diderot
Kim był?
Redaktorem i twórcą encyklopedii, znanym w swoich czasach autorytetem. Zaprosiła go na dwór caryca Katarzyna, rezydował u niej przez rok i pomagał tworzyć oświecony absolutyzm. Większość życia spędził jednak w Paryżu, był też krytykiem literackim i pisarzem.
Utwory: Kubuś Fatalista i jego pan, Kuzynek mistrza Rameau, Zakonnica.
Co głosił?
Teorię predestynacji. Oto „wszystko zostało zapisane w górze”.
Ludzkie losy – miliony scenariuszy – są już ułożone, tkwią w gwiazdach, a ludzie odgrywają wyznaczone role. Jest to fatalizm w osiemnastowiecznym ujęciu (przypomnijmy sobie antyczne Fatum, ścigające na przykład Edypa).
Pomysł, iż „świat jest teatrem, aktorami ludzie”, nie należy jednak do Diderota. Głosili to już starożytni, rozsławił Szekspir. Zauważmy jednak, że fakt, iż wszystko jest ustalone, w myśl poglądów Diderota nie zwalnia z działania, aktywności i myślenia.
Maksyma: Kroczymy w ciemnościach pod tym, co napisane w górze, jako bezrozumni w naszych chęciach, w radości i strapieniu.
Dzieło
Kubuś Fatalista i jego pan – znów mamy do czynienia z powieścią drogi (opartą na motywie podróży) i zarazem z powiastką filozoficzną. Podróżują sobie po świecie Pan i jego sługa – Kubuś. Jak niegdyś Don Kichot ze swoim Sancho Pansą, jak Kandyd z Panglossem. Tyle że tu jadą Kubuś i jego pan… Kolejność nie jest przypadkowa, jednostką silniejszą jest sługa, dominuje w wywodzie filozoficznym, w interpretacji zdarzeń, nawet w kierowaniu akcją. Powieść składa się z dialogów, a także z wtrąceń autora, który pozwala sobie na dyskusje z czytelnikiem, niejako opowiada o samym powstawaniu powieści. Mimo to dzieło jest chętnie czytane nawet dziś – być może ze względu na humor i rubaszne przygody bohaterów.
Czym jest ten tekst?
- powiastką filozoficzną głoszącą teorię predestynacji
- powieścią drogi
- powieścią autotematyczną
- utworem opartym na motywie Pana i sługi, Mistrza i ucznia (odwróconym)
https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/oswiecenie/c420-oswiecenie-w-polsce-2/kubus-fatalista-i-jego-pan-2
.
Jan Jakub Rousseau
Kim był?
Miał zostać grawerem. Nie byłoby w tym nic dziwnego – tak mogły potoczyć się losy zwykłych dzieci zwykłych zegarmistrzów w Genewie. Ale młody Rousseau nie był przeciętny i czekał go los pisarza i myśliciela epoki. Choć zanim świat o nim usłyszał, zarabiał, ucząc muzyki i przepisując nuty. Przełomem okazał się konkurs ogłoszony przez Akademię w Dijon. Trzeba było odpowiedzieć na pytanie: Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do naprawy obyczajów? Rousseau odpowiedział, że nie. A że był to pogląd oryginalny (wszyscy twierdzili, że tak) – konkurs rozsławił imię myśliciela i okazał się jego szansą na sukces. Choć urodził się w Genewie, działał w Paryżu. Brał udział w przygotowywaniu encyklopedii, napisał głośne powieści. Dla potomnych pozostanie na zawsze twórcą sentymentalizmu i reformatorem metod wychowawczych (był przeciwnikiem kar i tępego wkuwania). Był też typem nadwrażliwego samotnika, cierpiał na manię prześladowczą, a własne dzieci oddał do przytułku…
Utwory: Julia, czyli Nowa Heloiza, Emil, Umowa społeczna, Wyznania.
Co głosił?
- Każdy człowiek rodzi się wolny.
- Idealny stan istnienia to życie zgodne z prawami natury i w bliskości natury.
- Cywilizacja niszczy naturalne dobro człowieka.
- Bóg nie wtrąca się w sprawy świata.
- Podstawą umowy społecznej jest własność, a każdy obywatel może korzystać z tego, co do niego należy. Umowa społeczna – to poglądy na temat państwa.
Ważne dzieło
Nowa Heloiza – fundamentalna powieść sentymentalizmu, ważna także dla romantyków. Właściwie banalna historia: romans korepetytora z uczennicą, ze względów obyczajowych niemożliwy do zalegalizowania, niemoralny w oczach ówczesnego świata. Taką historię przeżyli już w średniowieczu Abelard i Heloiza. Teraz, w oświeceniu, historia się powtarza: Heloiza ma na imię Julia, a Abelard to młody Saint-Preux. Mimo że uczucie jest prawdziwe, on wyjeżdża, ona wychodzi za mąż za poczciwego człowieka, żyje z dala od miasta i wychowuje dzieci. Wiejska idylla pozwala uporządkować życie. I tu należałoby zostawić bohaterów w spokoju, lecz Rousseau tego nie czyni. Zaprasza do domu
Julii jej byłego kochanka – by był guwernerem jej pociech. Może wszystko by się ułożyło, gdyby nie śmierć Julii: ratuje tonącego synka, po czym choruje na, zgubne wówczas, zapalenie płuc. Przedwczesna śmierć jest karą za błędy młodości. Tę opowieść wyrywano sobie z rąk i chętnie płacono za wypożyczenie książki o sentymentalnej miłości.
Czym jest ten tekst?
- powieścią w listach (epistolarną)
- powieścią „czułego serca”
- sielanką idealizującą wieś i naturę
- biblią romantyków polskich
Zobacz:
Wolter, Diderot, Rousseau – najważniejsi myśliciele oświecenia
Jakie cenne i przydatne człowiekowi współczesnemu myśli zawiera filozofia oświecenia?