Autor
Wolter (François Marie Arouet)
- Racjonalista, dobrze urodzony, syn notariusza.
- Urodzony w Paryżu, kształcony u jezuitów.
- Stworzył wolterianizm.
- Za najwyższą wartość uważał rozum i wiedzę.
- Człowiek epoki – wolnomyśliciel – erudyta, wróg Kościoła i niektórych władców.
- Wielki krytyk i szyderca.
- Stworzył gatunek literacki – powiastkę filozoficzną.
- Pracował nad Wielką Encyklopedią Francuską.
- Pochowany w Panteonie obok Rousseau.
Jego miejsca
- Paryż – miasto narodzin i śmierci.
- Anglia – tu znalazł schronienie po wygnaniu z Francji.
- Cirey we Francji, siedziba markizy du Châtelet, jego przyjaciółki i protektorki.
- Ferney – posiadłość Woltera we Francji – tu spędził drugą połowę życia.
Ludzie
- Ludwik XV – skazał go na rok Bastylii.
- Ojciec chrzestny – wprowadził go na salony arystokracji.
- Fryderyk Wielki – władca Prus, Wolter był jego doradcą i szambelanem.
- Markiza du Châtelet – protektorka pisarza.
Dzieło teoretyczne
- Listy filozoficzne
Wielka pochwała wolności, postulat tolerancji politycznej i religijnej. Po nich musi zniknąć z paryskiej sceny i znajduje schronienie w Cirey.
Powiastka filozoficzna
Jest to gatunek z pogranicza epiki i moralistyki, niezbyt długi utwór pisany prozą, którego celem jest potwierdzenie jakiejś tezy filozoficznej lub zaprzeczenie jej. W powiastce filozoficznej – zupełnie jak w paraboli – fabuła i bohaterowie są tylko pretekstem do wylansowania określonego światopoglądu. Bardzo często wydarzenia są więc zupełnie nieprawdopodobne, perypetie bohaterów – odjechane, a tło fabuły – baśniowe. Przekona się ten, kto przeczyta Kandyda…, najlepszą powiastkę filozoficzną Woltera (ba, chyba nawet najlepszą powiastkę oświecenia).
Uwaga!
Powiastka filozoficzna jest gatunkiem typowym dla oświecenia. W innych epokach już jej nie spotkamy.
Kandyd, czyli optymizm jako polemika z optymistyczną filozofią Leibniza
Leibniz lansował filozofię optymistyczną, zaś Wolter – racjonalistyczną, a filozofię niemieckiego myśliciela uważał za głupią i fałszywą. Wolter stara się ośmieszyć filozofię Leibniza i dobrze mu idzie. Jego powiastka filozoficzna to opowieść o człowieku, który stara się wcielać w życie optymistyczną filozofię Leibniza, ale zawsze ponosi klęskę lub wpada w olbrzymie tarapaty. Ten człowiek to młody naiwniaczek Kandyd, tytułowy bohater powiastki. Mistrz i nauczyciel Kandyda, Pangloss, jest wyrazicielem poglądów Leibniza – według niego wszystko dzieje się jak najlepiej na tym najlepszym ze światów… Oczywiście, to przekonanie nijak się ma do rzeczywistości. I Kandyd, i Pangloss, wielokrotnie zostali pobici, ograbieni, o mało nie stracili życia… Tak naprawdę więc wcale nie jest tak cudownie, a świat, w którym żyjemy, wcale nie jest najlepszy – bardzo daleko mu do ideału.
Przygody bohaterów doprowadzają ich do weryfikacji optymistycznej filozofii i do wyboru racjonalnego, skromnego życia z dala od świata. Gdy rozstajemy się z Kandydem, którego poznajemy jako pełnego entuzjazmu naiwniaka, bohater jest już mądrzejszy, spoważniał, stał się bardziej sceptyczny i ostrożniejszy. Postanawia zająć się uprawą własnego ogródka – i dosłownie, i w przenośni.
.
Co się dzieje?
Kandyd jest uczniem Panglossa, który wyznaje optymistyczną filozofię, głoszącą doskonałość Boga i stworzonego przezeń świata. Gdy wychodzi na jaw romans Kandyda z Kunegundą, córką barona, chlebodawcy chłopaka, bohater zostaje (dosłownie!) wykopany z pałacu.
Tak zaczynają się jego dziwne, nieprawdopodobne przygody: zaciąga się do armii bułgarskiej, spotykamy go potem w Holandii i w Lizbonie (w Lizbonie on i Pangloss wpadają w szpony inkwizycji – Pangloss zostaje skazany na karę śmierci, zaś Kandyd na 100 batów). Dalej mamy jeszcze bardziej nieprawdopodobne przygody – bohaterowie trafiają do utopijnej krainy Eldorado… W końcu przyjaciele zamieszkują razem w skromnym domku, a Kandyd poślubia swoją ukochaną Kunegundę, lecz… nie z miłości. Raczej z poczucia obowiązku, bo ciężkie przeżycia zniszczyły urodę niegdyś świeżej i atrakcyjnej dziewczyny. Postanawia „uprawiać swój ogródek”.
Dochodzi do wniosku, że rozważania filozoficzne nie przynoszą żadnych korzyści, dobro i zło istnieją wszędzie, więc… lepiej poświęcić się osobistym sprawom.
Wolterianizm w Kandydzie…
- Wolter przedstawił swoją doktrynę filozoficzną zwaną wolterianizmem.
- Ośmieszył przesądy i zabobony, podał w wątpliwość istnienie autorytetów.
- Wyeksponował wolność jako główną wartość życia ludzkiego.
- Głosił potrzebę tolerancji dla ludzi innych wyznań czy ras.
- Opowiadał się za zdrowym rozsądkiem i racjonalistyczną postawą życiową.
- W szyderczy sposób ukazał stosunki społeczno-polityczne panujące w XVIII w.
- Skrytykował wyzysk i gnębienie innych ludzi.
- Ośmieszył władzę jezuitów i praktyki inkwizycji.
- Uważał, że człowiek powinien nauczyć się odróżniać dobro od zła i pozostawać w zgodzie z samym sobą. Przed złem nie ma ucieczki, gdyż jest ono nieodłącznym elementem świata.
.
Kandyd
Powiastka filozoficzna napisana po trzęsieniu ziemi w Lizbonie. Wolter szydzi w niej z teorii filozoficznych swojego kolegi po fachu – filozofa Leibniza. Leibniz głosi bowiem teorię, iż żyjemy na najlepszym z możliwych światów – po prosu Bóg stworzył pewne reguły. Potem trzymając się reguł, stworzył świat – wypadkową, najlepszy, jaki w tej sytuacji mógł.
To, że postrzegamy jego zło i negatywy, wynika z niewiedzy człowieka. Wolter wskazał na tragedię trzęsienia ziemi i tym samym zapytał: doprawdy, panie Leibniz, to cierpienie i ta śmierć to obraz najlepszego ze światów?
Bohater
Kandyd to młody chłopak, wyrzucony z dworu barona za romansowanie z jego córką Kunegundą. Wędrując po świecie, nabywa wiedzy i kształtuje swoje postawy. W tym sensie jest to powieść o dojrzewaniu i powieść drogi.
- Postać Kandyda przypomina tytułowy bohater powieści Krasickiego pt. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.
- W wieku XX bohaterami podobnymi do Kandyda, dojrzewającymi, poszukującymi życiowych prawd, są: Cezary Baryka z Przedwiośnia Żeromskiego, Józio z Ferdydurke Gombrowicza czy, w literaturze światowej, Holden z Buszującego w zbożu Salingera.
Parabola
Losy Kandyda są ilustracją poglądów Woltera, celowo uformowanym przykładem. To właśnie istota powiastki filozoficznej i wszystkich dzieł parabolicznych.
Wzór kraju
Kandyd podczas podróży trafia do kraju Eldorado – sprawiedliwego, szczęśliwego, nieznającego prawa własności. Jest to obraz utopii wrysowany w powieść.
Rola Woltera w epoce
Uosabia oświecenie i jego ideały, wolnomyślicielstwo, szacunek dla rozumu i tolerancję. Prawa, które dziś szanujemy – do wyznań, poglądów, udziału w wyborach, głoszenia swoich poglądów – formułował i propagował właśnie Wolter.
Wolterianizm
postawa wywodząca się od Woltera – autorytetu czasów oświecenia w dziedzinie myśli oraz stylu tworzenia. Polega na wyznawaniu wartości, takich jak tolerancja, wolnomyślicielstwo, erudycja, na umiejętności tworzenia błyskotliwych ripost w dyskusjach, odwadze głoszenia swoich poglądów. W sztuce pisania – na użyciu stylu dynamicznego, wartkiego, charakterystycznego dla dzieł Woltera.
Zobacz:
Doświadczenia Kandyda jako sposób dyskusji o poglądach filozoficznych.
Kandyd Woltera jako przykład powiastki filozoficznej i Kandyd jako typ bohatera.