Przykładem powiastki filozoficznej jest Kandyd, czyli optymizm Woltera.
Kandyd czyli optymizm tak brzmi pełny tytuł utworu Woltera i od razu sugeruje genezę tejże powiastki. Napisana została zresztą bezpośrednio po trzęsieniu ziemi w Lizbonie, które to spowodowało niemałe spustoszenie i stało się przyczyną refleksji nad światem. A wyrasta Kandyd z buntu przeciwko optymistycznej filozofii Leibniza.
Jest to gatunek literacki (powiastka filozoficzna), w którym świat przedstawiony ilustruje tezę światopoglądową lub moralną postulowaną przez autora. W wieku XVIII właśnie za pomocą powiastki filozoficznej popularyzowano nową, oświeceniową filozofię. Fabuła była tu jedynie pretekstem, wartość istotną miały zaś treści filozoficzne, krytyka przesądów i zabobonów, atak na stare instytucje, refleksję nad naturą człowieka.
Fabuła Kandyda jest prosta.
Główny bohater Kandyd, co z francuskiego znaczy poczciwy, prosty, uczciwy, jest dzieckiem z nieprawego łoża. Wychowuje się na dworze barona w Westfalii. Jego przyjacielem duchowym i nauczycielem jest Pangloss, mistrz, mędrzec, filozof, który wykłada “tajniki metafizyko-teologo-kosmologo-nigologii”. To właśnie Pangloss jest wyrazicielem optymistycznego poglądu na świat i autorem nad wyraz optymistycznej tezy o tym, że:
Wszystko jest najlepsze na tym najlepszym ze światów.
Prostoduszny i łatwowierny Kandyd przesiąkł filozofią swojego mistrza i słuchał jego nauk “z ufnością właściwą jego wiekowi i naturze”. Uwikłał się jednak nasz bohater w romans z córką barona, “rumianą, świeżą, pulchną i apetyczną” Kunegundą. Rozgniewał tym barona tak bardzo, że został wygnany z zamku. Od tego momentu podróżuje Kandyd wraz z Panglossem po świecie, odwiedza przeróżne krainy, staje się wnikliwym obserwatorem i komentatorem rzeczywistości. Autor “wtłacza” bohatera w najrozmaitsze, nieprawdopodobne sytuacje, każe mu doznawać najbardziej fantastycznych przygód, a wszystko po to, aby zweryfikować tezę Panglossa o najlepszym ze światów. W pewnym momencie trafia wprawdzie Kandyd do krainy Eldorado – ziemskiego raju, Arkadii, gdzie złoto, szmaragdy i rubiny leżą na ulicach, a ludzie żyją zgodnie i szczęśliwie, kierując się w życiu zasadami równości, sprawiedliwości i przyjaźńi. Niemniej jednak zastosowanie motywu fantastyczno-utopijnej krainy ma cel praktyczny – pozwala na prawach kontrastu jeszcze wyraźniej dostrzec wady i niedorzeczności współczesnej autorowi cywilizacji. Okazuje się bowiem, że kształt rzeczywistości jest zgoła odmienny. Świat Kandyda jest światem pełnym zbrodni, gwałtu, degeneracji moralnej, podziałów stanowych, fanatyzmu religijnego, zabobonów, dominacji władzy absolutnej. Bohater wpisany w tak mroczną rzeczywistość co raz poddaje ostrej krytyce jej przeróżne sfery, burzy optymistyczną koncepcję świata, obnażającą jego niedoskonałości i absurdy.
Cóż więc robi Kandyd?
Powraca do swojej Kunegundy, zamyka się we własnym świecie i ogranicza się do “uprawy własnego ogródka”. To określenie podobnie jak inne: “wrzucić kamyki do cudzego ogródka”, to znaczy szkodzić komuś, albo “przycinać” w trakcie rozmowy, stały się przysłowiowe.
Zapamiętaj!
- Kandyd należy do szeregu bohaterów dojrzewających, poszukujących życiowych prawd. Takim będzie w XX wieku Józio z Ferdydurke Gombrowicza, Cezary Baryka z Przedwiośnia Żeromskiego, a także Holden z Buszującego w zbożu Salingera.
- Kandyd jest jednym z wielu utworów opartych na motywie podróży. W tej samej epoce podobny model wykorzysta Anglik Jonathan Swift w Podróżach Guliwera, Ignacy Krasicki w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach. Następne stulecia nie pominą tego typu literatury, będą ją tworzyć: Joseph Conrad (Lord Jim), James Joyce (Ulisses), Franz Kafka (Proces), Tadeusz Konwicki (Mała apokalipsa) itd.
- Kandyd jest polemiką Woltera ze współczesnymi filozofami i ich teoriami: z optymizmem Leibniza i z poglądami Jeana Jacques’a Rousseau. Wolter wyśmiewał bowiem głoszoną przez Rousseau prostotę stanu naturalnego. Utwór nie podobał się wielu myślicielom i dostojnikom kościelnym – w roku wydania został spalony przez genewskiego kata.
Zobacz:
Co wiesz na temat Woltera? Wymień jego najsłynniejsze dzieła
Kandyd Woltera jako przykład powiastki filozoficznej i Kandyd jako typ bohatera.