Główny nurt oświecenia to myśl filozoficzna. Dlatego podstawowe pojęcia, za pomocą których można by scharakteryzować epokę, wywodzą się z filozofii.
- Krytycyzm był postawą myślicieli nowej epoki wobec tradycyjnych instytucji politycznych i religijnych, takich jak Kościół, władza monarsza itp. Zostały poddane krytyce stare ideały, ich miejsce zajął nowy ideał – wiedza.
- Racjonalizm wywodzi się od Kartezjusza i eksponuje rolę rozumu w dochodzeniu do prawdy i wiedzy. Najistotniejszą cechą i siłą człowieka według tej koncepcji jest rozum, a przesądy, uprzedzenia, zabobony i pozaziemskie ingerencje należy odrzucić. Człowiek XVII w. wierzył, że przez naturalne światło, jakim jest rozum, można poznać świat do końca i mądrze go kształtować. I po dziś dzień racjonalistą nazywamy człowieka, który kieruje się w życiu rozumem, a nie np. intuicją czy metafizycznymi odczuciami.
Warunki poprawnego procesu myślowego według Kartezjusza:- ostrożność i krytycyzm w formułowaniu sądów;
- badanie każdej z najdrobniejszych cząstek zagadnienia, by ustrzec się przed fałszywym uogólnieniem;
- przechodzenie od zagadnień najprostszych i najdostępniejszych w poznaniu do bardziej złożonych;
- przebieganie myślą ciągu sądów ustawionych w kolejności ustalonej przez poprzednie prawo niniejszej metody.
- Empiryzm zaś to pogląd uznający doświadczenie (empirię) za jedyny sposób poznawania świata. Nic, co nie jest sprawdzalne eksperymentalnie, nie jest prawdą. Empiryzm stał się tym samym źródłem rozwoju nauk przyrodniczych i zachwiania nauk religijnych. Stąd powstały nowe poglądy w kwestiach religii, np. deizm – uznający istnienie Boga i nakazy moralne pochodzące od Boga, lecz nieuznający ingerencji Boskiej w sprawy świata. Słowem – według deistów – Bóg jest, stworzył ziemię i dalej się nią nie interesuje. Skrajną postawą, odrzucającą w ogóle istnienie Boga i świata pozagrobowego, jest zaś ateizm.Empiryzm zapoczątkowali Anglicy. Jego twórcą był Bacon, który twierdził, że świat można poznać za pomocą zmysłów i doświadczenia. Teorię Bacona kontynuował Locke. Wprowadził on pojęcie tabula rasa (czysta karta). Uważał, że człowiek, który przychodzi na świat, jest czystą kartą. Ta karta jest zapisywana dzięki wychowaniu i edukacji – i tym dwóm rzeczom człowiek zawdzięcza to, kim jest później.
Uwaga!
W pewnym momencie poglądy Kartezjusza i Bacona połączyły się. Filozofia oświecenia stanęła na tym, że rozum i doświadczenie decydują o tym, że rozum jest najwyższym kryterium prawdy. Naczelnym hasłem oświecenia stało się dążenie do zwalczenia ciemnoty, zacofania, a zaszczepienie szacunku do wiedzy i nauki.
- Obok racjonalizmu i empiryzmu postawę ludzi oświecenia kształtował utylitaryzm. Ludzie mieli być użyteczni dla społeczeństwa. Celem człowieka było szczęście – osiągnąć je i dać innym ludziom. Największe szczęście jak największej grupy ludzi.
- Sensualizm – pogląd, według którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe (smak, zapach, dotyk), one bowiem są odbiciem rzeczywistości, poprzez swoje zmysły poznajemy rzeczywistość.
Uwaga!
Nieprawdą jest, że mechanistyczne oświecenie odrzuca uroki i wartość natury. Natura i naturalność są ważnym pojęciem, dowodzą istnienia stałych cech człowieka i świata. Niektórzy filozofowie postulują powrót do natury, życie w zgodzie i w bliskości z naturą. Ten pogląd stanie się źródłem odrębnego nurtu w epoce oświecenia – sentymentalizmu Jeana Jacques’a Rousseau.
Zobacz:
Dlaczego oświecenie nazywa się epoką rozumu?
Jakie cenne i przydatne człowiekowi współczesnemu myśli zawiera filozofia oświecenia?