Pojęcie to zastosował po raz pierwszy Julian Przyboś w swej Odzie do turpistów – wierszu wymierzonym przeciwko pojawieniu się pewnych nowych tendencji w ówczesnej poezji. Trudno powiedzieć, czy Przyboś tak do końca te nowe tendencje rozumiał – z pewnością jednak mu się one nie podobały.
Cóż zatem znaczy to słowo?
Turpis – to po łacinie tyle co „brzydki”. Przybosiowi chodziło o zganienie dwu młodych poetów – Andrzeja Bursy i Stanisława Grochowiaka. Obydwaj panowie w swoich utworach – jak Płonąca żyrafa czy Czyści tego pierwszego i Kasjer tego drugiego zdradzali rzeczywiste zainteresowanie brzydotą jako tematem poetyckim, dostrzegając w niej prawdziwe piękno. Nie tylko to jednak określa ich poezję.
- Julian Przyboś zdawał się tego nie zauważać, zarzucając im w Odzie do turpistów wtórność wobec Baudelaire’a, epatowanie obrazami, które szokować mogą jedynie spokojnych mieszczan, twierdząc, że nie ma w tym absolutnie nic nowego, jak również, że nie służy to absolutnie niczemu.
- Krytykom i teoretykom literatury trudno się z tym jednak na ogół zgodzić. Prócz fascynacji brzydotą i rzeczywistej skłonności do szokującego obrazowania dostrzegają oni w poezji Bursy i – zwłaszcza – Grochowiaka także inne elementy. Nazwa wszak, pewnie ze względu na swą efektowność, przyjęła się – pamiętać tylko trzeba, że ma ona charakter częściowy – czepiając się jednej cechy nazywanego zjawiska, pomija wszystkie inne.
- W dodatku o ile rzeczywiście ta turpistyczność łączy poezje obu twórców, to i tak można dostrzec miedzy nimi wiele różnic. Zupełnie innym poetą był młodo zmarły Bursa, innym był Grochowiak, któremu los pozwolił na nieco dłuższą ewolucję twórczą. U tego ostatniego ów turpizm i antyestetyzm stały się elementem programu literackiego określanego czasem mianem neobaroku – rzeczywiście bowiem twórczość Grochowiaka wykazuje sporą łączność z tą dosyć odległą epoką. Do motywu brzydoty zaś przyłączyły się u niego także obsesja przemijania, lęk i fascynacja pustką i nieskończonością oraz barokowe wątpliwości i pytania co do materii i znaczeń słów.
Zobacz:
Dlaczego wiersz Stanisława Grochowiaka Czyści możemy uznać za manifest turpizmu?