Średniowieczna poezja religijna
Bogurodzica
- Bogurodzica jest arcydziełem i zabytkiem polskiej literatury prezentującym kształt dawnego języka polskiego.
- To pierwszy hymn narodowy, hymn rycerstwa polskiego. Jest też najstarszym dziełem polskiej liryki – dwie pierwsze strofy pochodzą z XIII w.
- Pieśń jest modlitwą do Matki Boskiej o wstawiennictwo u Chrystusa (pierwsza strofa) i modlitwą do samego Syna Bożego za wstawiennictwem Jana Chrzciciela o szczęśliwość na ziemi i zbawienie po śmierci.
- Jest to przykład wiersza średniowiecznego – inaczej zdaniowo-rymowego, ale wykazuje tendencję do równości sylab w wersach.
Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja! (1)
U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam. (2)
Kyreleison.
Twego dzieła Krzciciela, Bożycze.
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze. (3)
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
Kyreleison.
A dać raczy, jegoż prosimy: (4)
A na świecie zbożny pobyt.
Po żywocie rajski przebyt.
Kyreleison.
- 1. Apostrofa do Matki Boskiej. Jest tu nazwana sławioną i wielbioną, wybraną przez Boga.
- 2. Pozyskaj, ześlij nam łaskę swego Syna. Prośba do Matki Boskiej o wstawiennictwo jest częstym sposobem modlitwy. Wyraża szacunek dla boskości – zwykły człowiek woli zwrócić się do ludzkiej Matki Boga niż do niego samego.
- 3. Ze względu na swego Syna, wysłuchaj naszej modlitwy.
- 4. Racz dać to, o co prosimy: szczęśliwe i dostatnie życie i rajski żywot po śmierci. Średniowieczna hierarchia wartości – myśl o życiu po śmierci.
Utwór zawiera portret Matki Boskiej – jest wielbiona i chwalona. Ukazuje światopogląd średniowieczny. Zawiera symbolikę liczby cztery – czworo bohaterów (Chrystus, Bóg, Matka Boska, Jan Chrzciciel). Czwórka oznaczała w średniowieczu pełnię i doskonałość. Bogurodzica jest literacką wersją malarskiego motywu deesis, czyli prośby. Na obrazach tego typu w centrum umieszczano Chrystusa, a po jego obu stronach Matkę Boską i Jana Chrzciciela.
Zabiegi kompozycyjne:
- Układ strof, a w nich wersów: trzywersową zwrotkę wieńczy refren Kyrieeleison.
- Rymy parzyste, gramatyczne (uzyskane przez powtórzenie tej samej formy wyrazu) i wewnętrzne – Bogurodzica, dziewica.
- Symetryczne, paralelne układy wersów (powtórzenia, analogie):
- Bogurodzica – dziewica,
- zyszczy nam – spuści nam,
- Bogiem sławiena – Maryja,
- zbożny pobyt – rajski przebyt
- Zestawienie antytez, przeciwstawnych treści:
- Bogurodzica – dziewica (matki i panny)
- Syn – Gospodzin (człowieka i Boga)
- pobyt – przebyt (życia doczesnego i wiecznego).
- Powtórzenie konstrukcji strof opartej na dwudzielności: zaczyna się od apostrofy, po czym przechodzi do prośby.
Lament świętokrzyski
Inaczej zwany Planktem świętokrzyskim lub Żalami Matki Boskiej pod krzyżem, lub od pierwszych słów: Posłuchajcie, bracia miła. Jest to bardzo ważny utwór polskiej literatury, zabytek polszczyzny XV wieku, ale też wiersz, który w nieporównywalny sposób prezentuje emocje i uczucia matki płaczącej nad cierpieniem swojego dziecka.
Treść
- W dwóch pierwszych strofach Matka Boska zwraca się do ludzi, by posłuchali jej historii i by współczuli jej w żalu.
- Strofa trzecia to opis sytuacji – męki Chrystusa, którą ogląda Matka.
- Strofa czwarta jest apostrofą do Syna, pragnieniem podzielenia z dzieckiem cierpienia.
- Piąta – tak samo jak poprzednia, lecz wyszczególnia cierpienia Jezusa i bezradność Matki.
- Szósta to wołanie do Archanioła Gabriela. Świetna apostrofa, która zestawia boską ideę ze zwykłym, ale nieznośnym ludzkim bólem.
- Siódma jest zwrotem do innych matek – z życzeniem, by nigdy nie cierpiały matczynego bólu jak Matka Boska.
- Finalny dwuwers – krótkie wołanie do Syna – zamyka utwór.
Zapamiętaj!
Archaizmy (wyrazy, które wyszły już z użycia lub nie występują w dawnej odmianie)
- leksykalne:
– Bogurodzica (jeden z najstarszych wyrazów pieśni),
– sławiena (wielbiona),
– gospodzin (pan, tu – Jezus),
– dziela (dla),
– zwolena (wybrana),
– bożyc (syn boży),
– zbożny (szczęśliwy),
– pobyt (życie ziemskie),
– przebyt (życie pośmiertne),
– jegoż (którego, co)
- fleksyjne:
mianownik w funkcji wołacza (Bogurodzica),
dawny tryb rozkazujący:
(zyszczy, spuści – raczy)
- fonetyczne:
zwolena, sławiena (nie zaszedł tu jeszcze przegłos polski, przejście e w o: zwolona, sławiona)
- składniowe:
szyk zdań: twego dziela (a nie dla twego)
O Lamencie świętokrzyskim zapamiętaj!
- Niezwykle cenną cechą Lamentu… jest ludzki wymiar bólu, zawarty w utworze. Matka Boska nie występuje tu w roli wybranej matki Boga, lecz utożsamia się ze wszystkimi cierpiącymi matkami , rozpaczającymi nad męką swoich dzieci. Jest to symbol ludzkiego, nie boskiego doświadczenia.
- Jest to jeden z nielicznych przykładów literatury dawnej, obrazujący miłość rodzicielską do dziecka. Następnym wielkim utworem tego typu będą Treny Jana Kochanowskiego.
- Z cech kompozycyjnych zwraca uwagę liryzm, bogaty ładunek emocjonalny wierszy, rymy parzyste, obrazowe, „cielesne” ujęcie męki Jezusa i bólu matczynego (realizm przedstawienia).
- Najbardziej znany lament Matki Boskiej w języku łacińskim to Stabat Mater Dolorosa Jacopone da Todi.
- Temat Matki Boskiej opłakującej Syna pod krzyżem był dość popularny zarówno w literaturze, jak i plastyce średniowiecza.
Zobacz:
Omów na wybranych przykładach motywy maryjne w literaturze polskiej