Kilka zasad na początek
Znajdujesz się w świecie rozumu. W ubiegłym stuleciu Kartezjusz uzmysłowił to światu – tylko myśl jest pewna. Tak zrodził się racjonalizm – tylko rozum (ratio) to narzędzie zdolne do poznania świata. Wiek XVIII mocno myśl rozwinął.
Oto kamienie milowe:
- Racjonalizm
Pewne jest tylko to, że myślimy. Nie umiemy odpowiedzieć na setki pytań – ale pytamy, szukamy odpowiedzi, choć nie ma wiedzy – rozum pracuje.
- Krytycyzm
Ludzie oświecenia podnieśli głowy! Oto – instytucje uważane za święte i wielkie są niedoskonałe. Możemy poddać je krytyce! Króla – tak. Rządzących – tak. Kościół – tak. Bo to prawo rozumu. I dlatego ty – możesz dziś krytykować swoją polonistkę, a nawet dyrektora i księdza.
- Empiryzm
Czego nie doświadczysz – nie możesz być pewna. Całowałaś się? Tak. Wiesz więc, co to za uczucie. Jadłaś lody truskawkowe – wiesz, co to za smak. Dotykałaś muru chińskiego? Nie. No to go nie ma. Możesz najwyżej uwierzyć tym, którzy go dotknęli.
- Sentymentalizm
Ludzie oświecenia mają serce! Drugim skrzydłem epoki okaże się sentymentalizm – nurt, w którym wrażliwa jednostka i czułość serca są najważniejsze. Tej myśli patronuje Rousseau – nie godzi się na lekceważenie uczucia. I wierzy, że szczęśliwej miłości sprzyja wieś, piękno przyrody – nie centra miast…
Wolter
- Racjonalista, dobrze urodzony, syn notariusza.
- Urodzony w Paryżu, kształcony u jezuitów.
- Stworzył nurt zwany wolterianizmem.
- Za najwyższą wartość uważał rozum i wiedzę.
- Człowiek epoki – wolnomyśliciel – erudyta, wróg Kościoła i niektórych władców.
- Wielki krytyk i szyderca.
- Stworzył gatunek literacki – powiastkę filozoficzną.
- Pracował nad Wielką encyklopedią francuską.
- Pochowany w Panteonie obok Rousseau.
Jego miejsca
- Paryż – miasto narodzin i śmierci.
- Anglia – tu znalazł schronienie po wygnaniu z Francji.
- Cirey we Francji, siedziba markizy du Châtelet, jego przyjaciółki i protektorki.
- Ferney – posiadłość Woltera we Francji – tu spędził drugą połowę życia.
Ludzie
- Ludwik XV – skazał go na rok Bastylii.
- Ojciec chrzestny – wprowadził go na salony arystokracji.
- Fryderyk Wielki – władca Prus, Wolter był jego doradcą i szamblelanem.
- Markiza du Châtelet – protektorka pisarza.
Dzieło teoretyczne
Listy filozoficzne
Wielka pochwała wolności, postulat tolerancji politycznej i religijnej. Po nich musi zniknąć z paryskiej sceny i znajduje schronienie w Cirey.
Dzieło literackie
Kandyd
Powiastka filozoficzna napisana po trzęsieniu ziemi w Lizbonie. Wolter szydzi w niej z teorii filozoficznych swojego kolegi po fachu – filozofa Leibniza. Leibniz głosi bowiem teorię, iż żyjemy na najlepszym z możliwych światów – po prosu Bóg stworzył pewne reguły. Potem trzymając się reguł, stworzył świat – wypadkową, najlepszy, jaki w tej sytuacji mógł. To, że postrzegamy jego zło i negatywy, wynika z niewiedzy człowieka. Wolter wskazał na tragedię trzęsienia ziemi i tym samym zapytał: doprawdy, panie Leibniz, to cierpienie i ta śmierć to obraz najlepszego ze światów?
Bohater – Kandyd to młody chłopak, wyrzucony z dworu barona za romansowanie z jego córką Kunegundą. Wędrując po świecie, nabywa wiedzy i kształtuje swoje postawy. W tym sensie jest to powieść o dojrzewaniu i powieść drogi.
Wzór kraju – Kandyd podczas podróży trafia do kraju Eldorado – sprawiedliwego, szczęśliwego, nieznającego prawa własności. Jest to obraz utopii wrysowany w powieść.
Finał – Kandyd powraca, żeni się z Kunegundą, zakłada własne domostwo i głosi tezę, że „każdy powinien uprawiać własny ogródek”.
Parabola – losy Kandyda są ilustracją poglądów Woltera, celowo uformowanym przykładem. To właśnie istota powiastki filozoficznej i wszystkich dzieł parabolicznych.
Rola Woltera w epoce
Postać numer 1. W dzisiejszych czasach nie schodziłby z ekranu i pierwszych stron gazet. Uosabia oświecenie i jego ideały, wolnomyślicielstwo, szacunek dla rozumu i tolerancję. Prawa, które dziś szanujemy – do wyznań, poglądów, udziału w wyborach, głoszenia swoich poglądów – formułował i propagował właśnie Wolter.
Maksymy Woltera
- Jeśli nie byłoby Boga, trzeba by Go wymyślić.
- Nie zgadzam się z tobą, ale zawsze będę bronił twojego prawa do głoszenia poglądów.
- Dziewczęta wcześniej czują, niż chłopcy myślą.
Jan Jakub Rousseau
- Nastrojowy sentymentalista, plebejusz.
- Urodzony w Genewie, syn zegarmistrza.
- Stworzył sentymentalizm.
- Za najwyższe wartości uważał uczucia i naturę.
- Jednostka wbrew epoce – krytyk cywilizacji.
- Stworzył podwaliny pod powieść sentymentalną.
- Pracował nad Wielką encyklopedią francuską.
- Pochowany w Panteonie obok Woltera.
Jego miejsca
- Genewa – tu przyszedł na świat.
- Turyn – tu zmienił wyznanie z protestanckiego na katolicyzm.
- Chambery – ukochane miejsce we Francji, często pojawia się w dziełach.
- Paryż – tu pracował i mieszkał.
- Ermenonville – tu zmarł obłąkany.
Ludzie
- Pani de Warens – opiekunka, która podała mu pomocną dłoń podczas tułaczki, przygarnęła go pod swój dach jako szesnastoletniego młodzieńca i wykształciła.
- Żona – dziewczyna niskiego stanu, oberżystka, dzieci, które urodziły się z tego związku, oddał Rousseau do przytułku.
- Pani d’Epinay – paryska dama sprzyjająca encyklopedystom, udzieliła mu gościny w rezydencji pod Paryżem, by mógł w spokoju oddać się twórczości.
- Zofia d’Houdelot – bratowa pani d’Epinay, kobieta, którą filozof pokochał, za co został z rezydencji wyrzucony.
- Denis Diderot. Podobno to on podpowiedział młodemu Rousseau, który zamierzał wziąć udział w konkursie Akademii w Dijon, by nie pisał pracy podobnej do innych i na pytanie, czy rozwój cywilizacji przyniósł ludzkości szczęście – powiedział nie. Tak się stało.
Dzieło teoretyczne
Rozprawa o naukach i sztukach (praca konkursowa), Wyznania, Umowa społeczna
- Człowiek powinien żyć w bliskości natury. Oddalenie ludzkości w stronę cywilizacji i techniki powoduje negatywne skutki. Człowiek rodzi się dobry. To wychowanie kształtuje go tak, a nie inaczej. Pierwotne środowisko naturalne było gwarancją ludzkiego szczęścia – teraz można je odnaleźć tylko w drodze podporządkowania się ogólnemu prawu. Jednostka – odrębny czujący człowiek – ma prawo do wyrażania własnych uczuć. Przeciw autorytetowi rozumu wysuwa autorytet uczucia. Stanie się to podstawą myśli romantyków.
- Podstawą stosunków miedzy ludźmi powinna być według Rousseau umowa. Dobrowolna umowa społeczna, gwarantująca równość obywateli.
Dzieła literackie
Nowa Heloiza, Emil
- Nowa Heloiza przyniosła autorowi niebywały rozgłos, okazała się wielkim sukcesem wydawniczym. Książką zaczytywano się i wypożyczano ją za pieniądze. Opowiada o miłości młodej Julii i jej guwernera – tym samym nawiązuje do słynnego średniowiecznego romansu Heloizy i Abélarda. W opisie miłości Saint Prieux i Julii pobrzmiewa echo nieszczęśliwej miłości pisarza do Zofii d’Houdelot. W całej powieści Rousseau przedstawia wzorowy model miłości rodziny – Julia wychodzi za mąż za dobrego pana de Wolmar zgodnie z wolą rodziny, zrywa z kochankiem. Mąż wybacza jej przeszłość, a nawet zatrudnia ukochanego w roli guwernera ich dzieci. W oddali od miasta, w wiejskim zameczku toczy się szczęśliwe życie przykładnej rodziny. Miłość okazała się siłą budującą. Powieść kończy się jednak smutno – Julia umiera w wyniku zapalenia płuc, jest to swoista kara losu za przeszłość. Ważną rolę w powieści odgrywa przyroda – opisy krajobrazów Szwajcarii zachwycały czytelników.
- Emil – utwór, w którym Rousseau zawarł swoje poglądy pedagogiczne. Uważał i dowodził, że człowiek rodzi się dobry, a cywilizacja prowadzi do zepsucia i zaniku naturalnych, pozytywnych skłonności. Pokazywał to na przykładzie Emila – chłopca, którego wychowywał świadomy swych obowiązków wychowawca, czuwający nad naturalnym rozwojem dziecka. Wyrósł zdrowy, zaradny, sam zdobył wiedzę, a nawet doszedł do wniosku o istnieniu Twórcy wszechświata. Rousseau głosił niepopularną w epoce teorię, że dziecko powinna wykarmić własna matka (nie mamka), a wychowywać – ojciec. W sytuacji, gdy oddał sam swoje dzieci do przytułku, teoria nie zjednała mu poparcia ani przyjaciół.
Rola Rousseau w epoce
Istotna, wpływająca nie tylko na ówczesną współczesność, ale na późniejszy rozwój literatury. Myśl Rousseau stała się kanwą rozwoju sentymentalizmu, a w konsekwencji – powieści sentymentalnej. Ogromny wpływ wywarła na romantyzm – idea czułego serca, uczucia przeciw rozumowi, ważna rola natury w świecie człowieka zrobi w następnym stuleciu niebywałą karierę.
Jego maksymy:
- Dzieciństwo jest snem rozumu.
- Cnota nie daje szczęścia, ale uczy, jak z niego korzystać, gdy się je ma.
- Ciągłe a sumienne wypełnianie obowiązków wymaga nie mniej wysiłku niż czyny bohaterskie.
Zobacz: