Dziady cz. III Mickiewicza, określana także jako Dziady drezdeńskie, powstała wiosną 1832 r. w Dreźnie. Zaskakujący może wydawać się fakt, że w utworze pisanym bezpośrednio po klęsce powstania listopadowego Mickiewicz zajmuje się innymi wydarzeniami niż ten na­rodowy zryw – powraca do procesu filomatów i filaretów, który odbywał się w Wilnie w latach 1823–1824.

W kontekście losów poety jest to jednak zrozumiałe. Mickiewicz nie wziął udziału w powstaniu i wielu miało mu to za złe. W Dziadach cz.III autor przypomina, że długo przed powstaniem on już cierpiał za ojczyznę – w przerobionym na więzienie klasztorze Bazylianów spędził kilka miesięcy. Jego przyjaciele ze studenckich czasów nie byli gorsi od bohaterów powstania listopadowego. Także cierpieli i ginęli za kraj – swój dramat dedykuje Mickiewicz „narodowej sprawy męczennikom”. III część Dziadów pokazuje tragiczne losy polskiego narodu – wydarzenia w Wilnie można widzieć jako zapowiedź późniejszych prześladowań.

Alina Witkowska nazwała tę część Dziadów „arcywzorem polskiego dramatu romantycznego”. To szczególny utwór – łączy w nim Mickiewicz świat realny i metafizyczny, przeszłość i przyszłość, dobro i zło. Trudno byłoby zresztą znaleźć jakiś romantyczny problem, który nie pojawiłby się w III części Dziadów.

 

Dramat Mickiewicza trzeba przywołać, omawiając między innymi następujące tematy:

  • problem poety i poezji (Wielka Improwizacja)
  • przemiana wewnętrzna bohatera (romantyczny kochanek Gustaw zmienia się w patriotę Konrada)
  • ocena społeczeństwa polskiego (scena VII pt. Salon warszawski)
  • cierpienia młodzieży polskiej więzionej i zsyłanej na Sybir (scena I)
  • obraz Rosji i Rosjan (Widzenie Senatora, Ustęp)problem władzy despotycznej, zdemoralizowanego aparatu władzy

 

Dziadów część III jako dramat romantyczny

  • Specyficzna kreacja bohatera – Konrad to indywidualista zbuntowany przeciwko światu, samotny poeta.
  • Odrzucenie klasycznej zasady trzech jedności: akcja dzieje się m.in. w wileńskim więzieniu, salonie warszawskim, w domu pod Lwowem; czas przekracza znacznie dobę; utwór jest ­wielowątkowy.
  • Kompozycja fragmentaryczna – na utwór składa się dziewięć luźno powiązanych ze sobą scen.
  • Zakończenie otwarte – nie mamy pewności co do dalszych losów Konrada.
  • Połączenie realności z fantastyką (obecność aniołów i diabłów); wprowadzenie scen wizyjnych (Widzenie Senatora, Widzenie Księdza Piotra, sen Ewy).
  • Synkretyzm – łączenie elementów dramatu, epiki (np. Ustęp) i liryki (np. Wielka Improwizacja); dominacja liryczności.
  • Łączenie przeciwności: scen kameralnych i monumentalnych, tragizmu i komizmu (np. w groteskowym sporze diabłów o duszę Nowosilcowa), języka potocznego i podniosłego.
  • Synteza sztuk, na przykład muzyka, taniec i słowo poetyckie połączone w scenie Bal u Senatora.
  • Dziadów część III to przykład dramatu niescenicznego, czyli przeznaczonego raczej do czytania niż na scenę; premiera teatralna miała miejsce dopiero w 1901 r.

 

Możliwe pytanie:

Co łączy III część Dziadów z częściami II i IV dramatu?

Odpowiedź:
Po pierwsze tytuł, ale to oczywiste. Te – bardzo w końcu różne – części spaja także postać bohatera. Pod koniec II części Dziadów pojawia się Widmo, które nic nie mówi, lecz wciąż patrzy na pasterkę. Być może to już zapowiedź nieszczęśliwego Gustawa, który w IV części dramatu opowiada Księdzu o swoich cierpieniach miłosnych. Z kolei III część Dziadów rozpoczyna się od przemiany bohatera: „Umarł Gustaw, narodził się Konrad”.

Kolejne części dramatu łączą też odwołania do obrzędu dziadów. Ostatnie słowa Gustawa w IV części do złudzenia przypominają mądrości przekazywane ludziom przez duchy w II części – i także zostają tu powtórzone przez Chór:

Bo słuchajcie i zważcie u siebie,
że według Bożego rozkazu:
Kto za życia choć raz był w niebie,
Ten po śmierci nie trafi od razu.

Obrzęd dziadów kończy III część Dziadów: w scenie IX widzimy kaplicę na cmentarzu, Guślarza i kobietę w żałobie, która dopytuje się o ukochanego. Wszystkie części dramatu Mickiewicza mówią o ścisłym związku między światem żywych i światem duchów.

 

Najważniejsi bohaterowie utworu

  • Młodzi więźniowie, patrioci, w większości wypadków wzorowani na prawdziwych filomatach i filaretach: Feliks Kółakowski, Żegota (Ignacy Domeyko), Jan Sobolewski, Frejend i inni.
  • Konrad
    Wielki indywidualista, romantyczny poeta i prorok. Jest tak bardzo pyszny i pewny siebie, że występuje przeciwko Bogu, którego omal nie nazywa carem (to największa obelga!). Przed potępieniem ratują go modlitwy Ewy i księdza Piotra, a także fakt, że kierował się patriotyzmem.
  • Ksiądz Piotr
    Pokorny i cichy ksiądz, któremu Bóg objawił przyszłość Polski. Odprawia egzorcyzmy, by ocalić Konrada.
  • Nowosilcow
    Postać autentyczna. Komisarz carski w Królestwie Polskim, a tak naprawdę szef tajnej policji. Od 1824 w Wilnie, główny inspirator śledztwa przeciwko młodzieży wileńskiej.
  • Służalcy Nowosilcowa: Bajkow, Pelikan (postacie autentyczne), Doktor (jego pierwowzór to ojczym Juliusza Słowackiego doktor August Bčcu).

Zapamiętaj!

  • Prometeizm
    To poświęcenie się jednostki dla dobra innych ludzi. Nazwa pochodzi od mitologicznego Prometeusza, który za to, że ukradł dla ludzi ogień, został skazany na wieczne cierpienia. Prometeizm widoczny jest w postawie Konrada, który bierze na siebie ból całego narodu, by samemu uszczęśliwić rodaków.
  • Mesjanizm
    To występujące w Widzeniu Księdza Piotra przekonanie o szczególnym posłannictwie Polaków. Polska jest, zgodnie z tym poglądem, „Mesjaszem narodów” – jej cierpienie zostaje porównane do ukrzyżowania Chrystusa. Podobnie jak Jezus Polska umiera na krzyżu, ale w przyszłości zmartwychwstanie – czyli odzyska niepodległość i przez swoje poświęcenie przyniesie wolność innym krajom.

 

Od razu ­skojarz!

Ścieranie się dobra i zła w Dziadów części III
każe nam interpretować cierpienia Polaków w kategoriach religijnych. To walka Boga z szatanem, aniołów i diabłów. Innym biblijnym odniesieniem jest motyw rzezi niewiniątek: „Panie, cała Polska młoda/ wydana w ręce Heroda” – czytamy.

 

Dziadów część III dramatem o walce dobra i zła

Dobro

  • Aniołowie (m.in. Anioł Stróż)
  • Duchy po prawej stronie
  • Pokora Księdza Piotra
  • Polska młodzież cierpiąca w więzieniach i na Syberii
  • Patriotyzm części polskiego społeczeństwa („wewnętrzny ogień”)

Zło

  • Diabły
  • Duchy po lewej stronie
  • Pycha Konrada
  • Carscy urzędnicy, w tym Senator Nowosilcow
  • Polacy nietroszczący się o ojczyznę, kolaboranci i karierowicze (zewnętrzna skorupa „sucha i plugawa”)

 

Czas w Dziadach cz. III

  • Czas historyczny
    Wydarzenia związane z procesem filomatów i filaretów, który miał miejsce w latach 1823–1824.
  • Czas religijny
    Wydarzenia w dramacie Mickiewicza rozgrywają się w różnych momentach roku religijnego: scena więzienna – w Wigilię Bożego Narodzenia; Widzenie Księdza Piotra – w Wielkanoc; ostatnia, IX scena dramatu to noc dziadów – Zaduszki. Ten czas nie jest ciągły, ale powtarzalny, kolisty.
  • Najbardziej uniwersalny – tzw. czas agrarny (czas rodzenia się i umierania, siewu i zbioru)
    Związany jest z symboliką siewu i ziarna, która pojawia się w bajce Żegoty: Bóg dał ludziom ziarno, ale diabeł chciał zniszczyć Boski dar, dlatego zakopał ziarna w ziemi. Zamiast je zniszczyć, pomógł im wydać plon. Sens metaforyczny: car próbuje zabić polski patriotyzm, na przykład zamykając w więzieniach i wywożąc na Sybir młodych ludzi, lecz idei nie da się zniszczyć, będzie ona jeszcze silniejsza.

 

Ważne słowa o polskim społeczeństwie

Piotr Wysocki:

Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.
(scena Salon warszawski)

Do tych słów nawiązał Tadeusz Konwicki, nadając swojej filmowej adaptacji dramatu tytuł: Lawa. Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza.

 

Dziady na scenie i ekranie

  • Premiera Dziadów – Kraków 1901 r., reż. Stanisław Wys­piański.
  • W 1955 r., w setną rocznicę śmierci Mickiewicza, przedstawienie w reż. Aleksandra Bardiniego; w roli Konrada Ignacy Gogolewski.
  • W listopadzie 1967 r. słynne Dziady w reżyserii Kazimierza Dejmka z Gustawem Holoubkiem w roli głównej; przedstawienie silnie podkreślające polskie zniewolenie (Wielka Improwizacja wygłaszana z kajdanami na rękach). Kierownictwo PZPR zdecydowało o zdjęciu tych Dziadów ze sceny, co stało się jedną z przyczyn protestów studenckich w marcu 1968 r.
  • W 1973 r. w krakowskim Starym Teatrze niezwykła inscenizacja w reżyserii Konrada Swinarskiego; w roli Konrada Jerzy Trela.
  • W 1992 r. – film Tadeusza Konwickiego pt. Lawa. Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza.

Możliwe pytanie:

Jak Mickiewicz przedstawia w Dziadach cz. III Rosję i Rosjan?

Odpowiedź:
Mickiewicz, skazany w 1824 r. na opuszczenie Litwy i osiedlenie się w głębi Rosji, dobrze poznał kraj zaborcy. Swoje refleksje na ten temat zawarł w tak zwanym Ustępie do III części Dziadów. Nie znajdziemy tam wyłącznie potępienia!

  • Zły jest despotyzm carski. Lud rosyjski cierpi podobnie jak zniewoleni Polacy.
  • Nowosilcow jako przykład carskiego urzędnika: jest cyniczny, gardzi ludźmi, myśli wyłącznie o własnej karierze i przypodobaniu się carowi – i właśnie dlatego rozpoczyna prześladowania filomatów i filaretów. Widzenie Senatora pokazuje też obawy Nowosilcowa – najbardziej boi się on utraty carskiej łaski.
  • Car jako pan życia i śmierci swoich poddanych: po zarządzonym przez niego przeglądzie wojsk na placu zostają ranni i zabici żołnierze (Przegląd wojsk).
  • Brak szacunku dla ludzkiego życia: poruszający obraz służącego, który zamarzł, pilnując futra swego pana (Przegląd wojsk), czy wojska, którego dowódcy, obcokrajowcy, dbają wyłącznie o własne interesy – „cóż, że połowę wymorzą tej zgrai?/ Kasy połowę będą mogli złupić” (Droga do Rosji).
  • Petersburg miastem wzniesionym z powodu carskiego kaprysu, kosztem życia „stu tysięcy chłopów”, niewolniczej pracy podbitych narodów; bezmyślne naśladownictwo innych kultur.
  • Rosja jako „kraina pusta, biała i otwarta”, która jest jeszcze wielką niewiadomą – może w niej zwyciężyć zło lub dobro:

Ale gdy słońce wolności zaświeci,
jakiż z powłoki tej owad wyleci?
Czy motyl jasny wzniesie się nad ziemię,
Czy ćma wypadnie, brudne nocy plemię?
(Droga do Rosji)

  • Do przyjaciół Moskali to wiersz poświęcony poznanym w Rosji dekabrystom – Rosjanin niekoniecznie musi być wrogiem! Gorsze od śmierci czy cierpień katorgi jest zaprzedanie się carowi, zaakceptowanie niewoli.

 

Zobacz: