Jego rola w literaturze europejskiej
- Bohaterowie Dostojewskiego miotają się między moralnym upadkiem a najwyższymi uczuciami, szczęściem a nędzą, wiarą a niewiarą. Ciągłe rozdarcie, popadanie ze skrajności w skrajność, poddawanie się władzy potężnych uczuć – bywa określane jako dostojewszczyzna.
- W swych dziełach Dostojewski realizował model powieści polifonicznej.
- Postacie Dostojewskiego muszą z reguły zmagać się z „przeklętymi pytaniami” (z ros. „proklatyje woprosy”). Jest to zbiór niezwykle ważnych problemów moralnych i filozoficznych, wobec których bohaterowie są z reguły bezradni. Te pytania dotyczą kwestii istnienia Boga i jednolitego porządku moralnego, poddania ewangelicznemu nakazowi miłości bliźniego, cierpienia, grzechu, pychy.
- Jego powieści miały ogromny wpływ na późniejszych pisarzy i filozofów. Według Ryszarda Przybylskiego: Naszą epokę literacką otworzyła twórczość autora „Zbrodni i kary” pełna niepokojącej i męczącej wiedzy o człowieku.
- Wpływy Dostojewskiego można znaleźć w dziełach Josepha Conrada, André Gide’a, Tomasza Manna i wielu innych.
- Dążenie do poznania człowieka, odsłonięcia motywów jego postępowania, nierzadko skomplikowanych, jest jedną z największych zasług Dostojewskiego. Pisarz pokazał bogactwo ludzkiej psychiki i możliwość przemiany wewnętrznej.
Pojęcia związane z Fiodorem Dostojewskim
Powieść polifoniczna (wielogłosowa) – u źródeł utworu polifonicznego jest muzyka – utwór wielogłosowy, w którym każdy głos w chórze lub w orkiestrze jest samodzielny i równouprawniony wobec pozostałych. Ta technika muzyczna polega na równoczesnym prowadzeniu dwóch lub więcej linii melodycznych. Zbrodnia i kara jest klasycznym przykładem powieści polifonicznej (na nowatorstwo jej konstrukcji wskazał Michaił Bachtin, rosyjski teoretyk literatury). Owo nowatorstwo polega na wielogłosowości struktury artystycznej; żaden z głosów bohaterów nie może sobie rościć pretensji do roli solisty. Narrator oddaje głos postaciom, nie ocenia ich, sam jest jakby przezroczysty. W powieści mamy różne głosy wypowiadające się na te same tematy: winy i kary, zbrodni, sumienia, przeznaczenia człowieka i sensu życia – to głosy (np.) Rodiona Raskolnikowa, Soni Marmieładowej, Porfirego, Razumichina…
Dialogowość (dialogiczny charakter) Zbrodni i kary – w typowej powieści realistycznej przewodnikiem po świecie przedstawionym jest narrator (trzecioosobowy, wszechwiedzący). On ocenia bohaterów, przekazuje idee autora, ma jakby pełnię wiedzy o świecie, który przedstawia. Inaczej jest w powieści Dostojewskiego. Narrator trzecioosobowy nie ma pełni wiedzy o świecie i przyjmuje punkt widzenia postaci.
Zbrodnia i kara ma charakter dialogowy – dominuje w niej słowo bohatera – dialogi i monologi – a te ostatnie… często przypominają dialogi! Na przykład rozmawiający ze sobą często Raskolnikow bierze pod uwagę różne punkty widzenia i zwraca się do siebie w drugiej osobie liczby pojedynczej! Bardzo często mamy do czynienia z monologiem wewnętrznym. Bohaterowie – zwłaszcza Rodion – prowadzą długie rozmowy z innymi ludźmi.
Michaił Bachtin, badacz twórczości Dostojewskiego, pisał: „Dla Raskolnikowa pomyśleć o przedmiocie – znaczy odwrócić się do niego. On nie myśli o zjawiskach – on z nimi rozmawia”.
Przyjrzyjmy się monologowi wewnętrznemu Rodiona, jego dialogowi z samym sobą. To rozmyślania bohatera tuż przed popełnieniem zbrodni na Alonie. Co prawda, nie zwraca się on tam do siebie jako do jakiegoś „ty”, w drugiej osobie liczby pojedynczej, jednak w swoich rozmyślaniach bierze pod uwagę różne punkty widzenia. Zamiar dokonania morderstwa to budzi w nim odrazę i wątpliwości, to pewność o słuszności planowanego czynu…
Narrator przedstawia zachowanie Raskolnikowa (który jest wyraźnie roztrzęsiony, przeżywa rozterki wewnętrzne), nie rozstrzyga jednak jego dylematów ani nie ocenia postępowania. Student nie mówi jednym głosem, lecz w jego refleksjach ścierają się dwa punkty widzenia – zabójcy, który już wszystko przemyślał i zaplanował, oraz szlachetnego i wrażliwego człowieka, który brzydzi się zbrodnią.
„Co mi też przychodzi do głowy! – ciągnął dalej, znowu skrywając twarz w dłoniach, dziwiąc się niepomiernie – przecież wiedziałem, że coś takiego jest ponad moje siły i sama myśl o tym jest dla mnie nie do zniesienia, więc dlaczego tak się tym zadręczam? Przecież jeszcze nie dalej jak wczoraj, gdy szedłem przeprowadzić s p r a w d z i a n, upewniłem się całkowicie, że na coś takiego nie będę w stanie się odważyć… Więc po co teraz do tego wracam? Czyżbym jeszcze miał wątpliwości? Przecież wczoraj, zstępując po schodach, mówiłem sobie, że jest to bestialskie, obrzydliwe i niegodziwe, przede wszystkim niegodziwe… Przecież już na samą myśl, że może dojść do tego na jawie, robiło mi się niedobrze i ogarniało mnie przerażenie…”
Według Bachtina istotę powieści Dostojewskiego wyraża pojęcie polifonii, czyli zestawienie różnych głosów o jednakowym znaczeniu. Istotna dla wymowy powieści teoria Raskolnikowa nie pojawia się nigdy w wypowiedziach narratora, ale w wypowiedziach bohaterów (Rodiona, Porfirego, Swidrygajłowa).
Pisarz jest bezstronny – unika jednoznacznych odpowiedzi, pozostawia czytelnika z wątpliwościami i pytaniami.
Realizm psychologiczny – nurt dojrzałego realizmu, którego przedstawiciele kładli szczególny nacisk na przedstawianie ludzkich działań w kontekście ich motywacji psychologicznej. Realiści II połowy XIX w. sądzili, że postępowaniem ludzi rządzi nie tylko intelekt – człowiek robi przecież nie tylko to, co sobie postanowił lub co opłacałoby mu się. Także to, co podpowiada mu podświadomość!
Uwaga! Za czasów Dostojewskiego nie znano jeszcze pojęcia podświadomości, zawdzięczamy je dopiero Zygmuntowi Freudowi. Realiści psychologiczni byli pionierami! Zamiast o podświadomości mówili oni jednak o „głębinach duszy”, zamiast o superego – o „nakazach moralnych”.
Co to znaczy, że Zbrodnia i kara jest dziełem realizmu psychologicznego?
Zawsze możesz o nim pisać:
- W dziełach Dostojewskiego często panuje mroczy klimat – budują go obrazy nędzy, brudu, ciemnych zaułków miasta, zakazanych dzielnic, cierpienia, choroby.
- Bohaterowie Dostojewskiego często stoją między złem a dobrem, są cierpiący, poszukują sensu życia, nierzadko błądzą.
- Zbrodnia i kara jest przełomowym utworem w twórczości pisarza. Pojawiające się w niej motywy winy, kary i cierpienia rozwinął w późniejszych dziełach – Idiocie, Biesach i Braciach Karamazow.
- Tematem jego dzieł są podstawowe problemy światopoglądowe i moralne XIX-wiecznej Europy. Jego dziedzictwo znajdziemy w koncepcjach XX-wiecznych egzystencjalistów.
- Zwrócił powieść realistyczną w kierunku penetracji ludzkiej psychiki.
Zobacz:
Jak interpretować tytułowy motyw powieści Dostojewskiego Zbrodnia i kara?
Co to znaczy, że Zbrodnia i kara jest dziełem realizmu psychologicznego?