Tendencje w polskim dramacie współczesnym – tradycyjne i awangardowe

Dramat powojenny

nie poddaje się łatwo opisowi, współistnieją w nim bowiem różne tematy i tendencje. Można uznać, że kontynuuje odziedziczony po dwudziestoleciu międzywojennym podział na pisarstwo ciążące ku tradycji i pisarstwo awangardowe. Inspiracjami dla twórców teatru współczesnego były zarówno utwory klasyczne, bliskie realizmowi, jak i dzieła ekspresjonistyczne, symboliczne, groteskowe. Które z nich dominują? Bez wątpienia właśnie te drugie – absurd czy groteska wydają się lepiej opisywać otaczający świat. Literatura nie rodzi się w próżni, lecz pokazuje lęki i nadzieje człowieka. Kształt dramatu współczesnego sugeruje, że tych lęków jest wiele. Marionetkowi bohaterowie sygnalizują zniewolenie współczesnych ludzi, ich wyobcowanie, pozbawienie świata wartości. Dramatowi współczesnemu – podobnie jak całej sztuce – towarzyszy przeświadczenie o kryzysie cywilizacji, o wyczerpaniu się kultury. Stare (czyli tradycyjne) formy teatralne uznano za nieprzystające do rzeczywistości. Jak inaczej pokazać zagubienie człowieka w świecie chaosu? Nowa sytuacja, nowy świat wymagają nowego teatru.

Dramat współczesny

W stronę tradycji

Dramat tradycyjny nawiązuje do zasad realizmu: mimetyzm, wyraziste postacie, jasno określony konflikt dramatyczny. Takie tendencje widoczne są przede wszystkim bezpośrednio po wojnie. Kontynuowali je między innymi autorzy starszego pokolenia, jak np. Jerzy Szaniawski czy Ludwik Hieronim Morstin. W stronę realizmu zwracali się liczni twórcy poruszający tematykę wojenną czy polityczną – dziś ich dzieła wydają się mało wartościowe. Dotyczy to zwłaszcza pisarzy tzw. realizmu socjalistycznego, uznanego w 1949 r. za jedyną słuszną konwencję artystyczną. Sztuki z tego okresu służyły celom socjalistycznej propagandy – pisano tzw. produkcyjniaki, których akcja toczy się w zakładach pracy, a bohaterami są przodownicy pracy i sabotażyści będący na usługach wrogich reżimów. Po 1956 teatr polski zwrócił się raczej ku metaforze i grotesce, powrót do tradycji można zauważyć od lat siedemdziesiątych – prawdziwe postacie i sytuacje pojawiają się nawet u Mrożka czy Różewicza, kojarzonych wcześniej przede wszystkim z awangardą.

Ciążący ku realizmowi polski teatr powojenny nie pozostawił arcydzieł, ale jest kilka dzieł godnych uwagi. Należą do nich m.in. dramaty Leona Kruczkowskiego Niemcy (1949) czy Pierwszy dzień wolności (1957).

Ważne dzieło

• Niemcy Leona Kruczkowskiego

  Początkowo utwór miał nosić tytuł Niemcy są ludźmi – autor pokazuje, jak różne były postawy Niemców wobec wojny i hitleryzmu. Hoppe ze strachu zabija żydowskie dziecko, choć sam ma syna w podobnym wieku. Niestety, „sumieniem jednego niemieckiego człowieka jest drugi niemiecki człowiek”. W rodzinie profesora Sonnenbrucha fanatycznymi zwolenniczkami faszyzmu są jego żona Berta i synowa Liesel, syn Willi to cyniczny oficer SS. Ale już córka Ruth współczuje ofiarom, a sam profesor próbuje odgrodzić się od świata – nie akceptując go, wybiera „emigrację wewnętrzną”. Spotkanie z Joachimem Petersem uświadamia Sonnenbruchowi iluzoryczność tak rozumianej wolności. Dramat stawia pytania o motywacje postępowania tzw. uczciwego Niemca, o odpowiedzialność – zwłaszcza elit intelektualnych, o kryzys dotychczasowych wartości.

 

Awangarda i eksperyment

Rok 1956 był w dramacie momentem przełomu i zwrócenia się ku abstrakcji. Autorzy zaczęli wybierać inne formy wyrazu: groteskę, przenośnię, parabolę. Było to po części reakcją na narzucany wcześniej socrealizm, ale też wynikiem otwarcia na Zachód w czasie tzw. popaździernikowej odwilży. Polscy twórcy mogli poznać osiągnięcia dramatu europejskiego – inspiracją stały się egzystencjalne sztuki Sartre’a czy teatr absurdu (wpływy bardziej widoczne!). W tym samym czasie zaczęło się także odkrywanie Witkacego, który własnymi koncepcjami teatralnymi wyraźnie wyprzedził swoją epokę. Odrealnioną, zdeformowaną rzeczywistość pokazuje większość dramaturgów tego czasu. Najwybitniejsi to:

• Tadeusz Różewicz – Kartoteka (1960), Świadkowie, albo Nasza mała stabilizacja (1962), Stara kobieta wysiaduje (1968), Białe małżeństwo (1974),
• Sławomir Mrożek – Męczeństwo Piotra Oheya (1959), Indyk (1960), Tango (1965), Emigranci (1974),
• Witold Gombrowicz – Ślub (1953, wyd. krajowe 1957), Operetka (1966).

Uwaga! Silne akcenty groteski można zauważyć także w utworach Stanisława Grochowiaka, Mariana Pankowskiego czy Ireneusza Iredyńskiego.

Główne tendencje w dramacie awangardowym

• Forma:

  • Upodobanie do absurdu, groteski jako sposobów wyrażania podstawowych problemów współczesnego człowieka.
  • Zacieranie różnic gatunkowych, polifoniczność, formy zbliżone do kolażu.
  • Rozbijanie tradycyjnej struktury dramatycznej: często rezygnacja z fabuły, związków przyczynowo-skutkowych, redukowanie akcji do minimum, kompozycja otwarta.
  • Język niesłużący porozumieniu i przypominający bełkot: mieszanie różnych odmian stylistycznych, obnażanie pustki języka oficjalnego.

• Tematy:

  • Kondycja współczesnego człowieka: samotność, niemożność porozumienia się z innymi, kryzys wartości i poszukiwanie nowych.
  • Jednostka a władza, totalitaryzm.
  • Kryzys współczesnej kultury i cywilizacji, wyczerpanie się tradycji.

 

Ważne dzieła

• Kartoteka Różewicza

  Jak nazywa się bohater? Nie wiadomo. Kim jest? Nie ma konkretnego zawodu, zainteresowań, charakteru. To everyman – każdy. Z życiorysu, mieszającego ważne i nieistotne informacje, dowiemy się jedynie, że należy do pokolenia Kolumbów. Różewicz pokazuje dramat człowieka zagubionego we współczesnym świecie. Wojna poczyniła spustoszenia w jego psychice, pozbawiła go wiary w wartości, okres stalinowski pozostawił wstyd („klaskałem”). Różewiczowski „antybohater” to ktoś o zdezintegrowanej osobowości przypominającej tytułową kartotekę. Nie może porozumieć się z ludźmi – słowa straciły swoje sensy, stały się bełkotem. Dialog w Kartotece tworzą banalne rozmowy o niczym, fragmenty gazetowych artykułów, cytaty, słowne wyliczanki… Bohater wybiera więc bierność – leży w łóżku, nie angażuje się w żadne sprawy. Forma utworu – otwarta, przypominająca kolaż – ma oddawać dezintegrację świata.

• Tango Mrożka

  Świat, w którym spełniła się utopia całkowitej swobody: nie ma ograniczeń, zasad, konwenansów. Według pokolenia buntowników – Stomila i Eleonory – to właśnie daje szczęście. Czy rzeczywiście? W świecie pokazanym przez Mrożka panuje niebywały chaos – widoczny nie tylko w wyglądzie mieszkania, ale i w ludzkich postawach. Nie ma wartości moralnych, idei, panuje marazm. Jedynym buntującym się jest Artur, który przez ślub z Alą pragnie przywrócić porządek. Nie chce być jej kochankiem, ale mężem – po zaręczynach, błogosławieństwie, ślubie z białym welonem… To jednak tylko forma, brakuje idei. Artur znajduje ją we władzy, ale jest zbyt słaby, aby wprowadzić w życie. Zostaje pokonany przez „chama doskonałego”– Edka, który nie ma skrupułów, za to ma… silny cios. O czym mówi dramat Mrożka? O pułapce, jaką staje się awangardyzm posunięty do granic możliwości. O dezintegracji rodziny i człowieka, kryzysie kultury. O zwycięstwie prymitywu, brutalnej siły. Kończąca dramat scena tańca może być też metaforą systemu totalitarnego.

• Operetka Gombrowicza

  Temat typowy dla tego autora – forma, która zniewala człowieka, pozbawia go naturalności. Ludzie – spętani formą – grają przed sobą. Dziwacznym strojom zostaje przeciwstawiona nagość, o której wciąż marzy Albertynka. Nagość to wyzwolenie, strój jest czymś podobnym do „gęby” z Ferdydurke – narzuconą konwencją, za którą człowiek się ukrywa. Pierwsze z tych pojęć kojarzy Gombrowicz z młodością i pięknem, drugie ze starością i brzydotą. Jedynie odrzucenie stereotypów może według pisarza przynieść kulturze ocalenie. W Operetce można też znaleźć refleksje dotyczące historii. Jest ona rewią mody, zachodzące przemiany są symbolizowane przez zmieniające się stroje. Rewolucja też jest szaleńczą przebieranką, po której już nie wiadomo, kto jest kim. Filozoficzne przemyślenia Gombrowicza zostały w tym tekście połączone z „boskim idiotyzmem” operetki. Z maską operetki, „za którą krwawi śmiesznym bólem wykrzywione ludzkości oblicze”.

Zobacz:

89. Na czym polega wyzwanie rzucone tradycyjnemu dramatowi w Kartotece Tadeusza Różewicza?

Twórcy europejscy, którzy byli inspiracją:

Twórcy tzw. teatru absurdu, którego wpływ można wyraźnie zobaczyć w dramatach Różewicza czy Mrożka.

• Samuel Beckett – Czekając na Godota, Końcówka,

• Eugène Ionesco – Łysa śpiewaczka, Krzesła, Lekcja, Nosorożec,
  Krótka charakterystyka tego teatru według Ionesco:
  Teatr abstrakcyjny. Dramat czysty. […] Postaci bez charakterów. Kukły. Osoby bez twarzy. Raczej puste ramy, które aktorzy mogą wypełnić własną twarzą, postacią, duchem, ciałem i kośćmi. W słowach, wypowiadanych bez związku logicznego i pozbawionych sensu, mogą umieszczać, co chcą.
  Poza tym jeszcze nielogiczna rzeczywistość, absurdalne sytuacje, akcja ograniczona do minimum, a scenografia raczej umowna.

• Friedrich Dürrenmatt – Fizycy, Wizyta starszej pani
  Jego nowatorskie dramaty nawiązują m.in. do pisarstwa Bertolta Brechta. Groteskowy świat przedstawiony jest mieszaniną elementów komicznych i tragizmu, liryczności i czystej grozy.

• Jean Genet – Pokojówki, Balkon.

Uwaga!

Czasami awangardowi twórcy teatru współczesnego w ogóle rezygnowali z tekstu literackiego. Takie poszukiwanie nowych środków wyrazu widać np. w eksperymentalnych sztukach Jerzego Grotowskiego (Teatr 13 Rzędów, Teatr Laboratorium) czy Tadeusza Kantora (Cricot 2).

• Pierwszy zaproponował tzw. teatr ubogi– odrzucenie wszystkiego, co zbędne (m.in. scenografii czy tekstu). Celem jest wstrząśnięcie widzem, zaszokowanie go, a drogą do tego ma być pełna ekspresji gra aktorska: krzyk, gwałtowny gest. Teatr Grotowskiego ma być rytuałem (przykład: Apocalypsis cum figuris z 1968 r.).

• Twórczość Kantora słowo zastępuje plastycznymi wizjami, nagromadzeniem rekwizytów, muzyką, w końcu grą aktorów, którzy czasem nieruchomieją w jakimś geście.
  Przykłady: Umarła klasa (1975), Wielopole, Wielopole (1980).

Inne awangardowe teatry współczesne:

• Teatr Ósmego Dnia – założony w Poznaniu w 1964 r.; odwołujący się do założeń Grotowskiego i Kantora
• Scena Plastyczna KUL (Lublin)
• Grupa Gardzienice

Zapamiętaj!

• Dramat – utwór literacki mający zazwyczaj formę dialogową, przeznaczony do wystawiania na scenie; ogół utworów dramatycznych np. danej epoki.
• Teatr – gałąź sztuki, odtwarzanie przez aktorów treści utworów scenicznych; twórczość dramatyczna jakiegoś autora (np. teatr Witkacego), kraju, epoki (np. teatr elżbietański) itp.; węższe znaczenia: instytucja, budynek, przedstawienie sceniczne.

Zobacz:

Dramat surrealistyczny

Jak byś odpowiedział?

Teatr tradycyjny czy nowatorski? Który z nich jest Ci bliższy i dlaczego?

Wolę teatr tradycyjny, ponieważ…

• Pokazuje realne sytuacje z realnego życia. Takie sztuki po prostu łatwiej zrozumieć.
• Daje dużo większe możliwości identyfikowania się z bohaterami i współodczuwania ich emocji. Postacie marionetkowe, pozbawione osobowości są ciekawe, ale ogląda się je „z zewnątrz”.
• Teatr nowatorski zbyt często zwraca się w stronę różnego rodzaju eksperymentów formalnych – „im dziwniej, tym lepiej”. Zdarza się, że za atrakcyjną formą nic ważnego się nie kryje.

Wolę teatr nowatorski, ponieważ…

• W większym stopniu działa na wyobraźnię. Od każdego rodzaju sztuki – także dramatu – oczekuję odkrywania nowych światów, nie naśladowania tego, który widzę dookoła.
• Nie narzuca mi gotowych interpretacji, daje swobodę w odczytywaniu wizji świata, którą proponuje autor czy reżyser. Zazwyczaj zamiast gotowej „historyjki” otrzymuję coś, co samodzielnie muszę zinterpretować, a to inspiruje do rozważań, refleksji.
• Niektórych treści nie da się przedstawić w tradycyjny sposób. Rozwój teatru awangardowego w XX wieku wynikał właśnie z takiego przekonania.

Zobacz:

Teatr i dramat XX wieku

Teatr w Polsce

Wybitni twórcy teatru współczesnego i ich najważniejsze osiągnięcia w sztuce teatralnej

Groteska w prozie