Bunt – motyw

Skąd się bierze bunt?

Z niezgody na otaczającą rzeczywistość. Kiedy coś nam przeszkadza, nie odpowiada, nie jest zgodne z naszymi poglądami, to mamy dwie możliwości – pohamować wzbierającą w nas złość i postarać się zaakceptować rzeczywistość albo ostro przeciwko niej zaprotestować, czyli właśnie zbuntować się.

Buntownik – kto to taki?

• Najczęściej jest młody, dumny, inteligentny, zdecydowany i gotowy do poświęceń.
• Z reguły samotny, poważny no i najczęściej płci męskiej. Rzadko literatura opowiada o dziewczynach buntowniczkach typu Antygona czy Joanna d’Arc.
• Wierzy w swoje ideały, w konieczność wprowadzenia zmian w swoim życiu albo otaczającym go świecie. Chce swoją wiarą zarazić innych ludzi, pragnie ich przekonać do swoich poglądów.
• Jest pewien swoich racji, zuchwały, nieobliczalny w swoich czynach.
• Potrafi walczyć do końca, a nawet zginąć w imię idei.

 

Przeciwko czemu buntują się ludzie?

Przeciw Bogu i religii

Taki bunt może być spowodowany ograniczeniami i wymaganiami jakie stawia człowiekowi religii. Kolejny, najczęstszy powód to zwątpienie w Boską opiekę. Jeśli człowieka dotyka seria nieszczęść i tragedii – śmierć najbliższych, wojna, ciężka choroba – to zdarza się, że zwątpi on w opatrzność i może dojść do buntu przeciwko Bogu.

To bardzo częsty motyw w polskiej literaturze a bunt w pewnym momencie urasta do rangi programu epoki czy danej twórczości. Buntowali się najwięksi wieszczowie.

Bunt przeciwko innym ludziom

Najczęściej bunt ten nazywamy buntem pokoleniowym. Młodzi buntują się przeciwko starszym. Nie podoba im się to, że mają realizować te same wzorce życiowe, kierować się tymi samymi ideałami, mieć podobne upodobania. Dla nastolatków zazwyczaj rodzice nie są już niepodważalnym autorytetem, coraz częściej zaczynają oni wątpić w ich nieomylność i słuszność ich poglądów. Podobnie jest z nauczycielami w szkole – nastoletni uczniowie często okazują, że nie zgadzają się z poglądami swoich wychowawców. Bunt nastolatka może się objawiać na różne sposoby: prowokacyjny strój, słuchanie „ciężkiej” muzyki, zamykanie się w pokoju, ostentacyjne nierozmawianie z rodzicami, kłótnie o każdy drobiazg, ucieczki z domu, celowe robienie złych rzeczy – palenie papierosów, zażywanie narkotyków.

Przeciwko porządkowi społecznemu

Wychowanie w społeczeństwie wymaga od nas zaakceptowania pewnych reguł.
Przykładowo:

• nie pokazujemy się publicznie nago,
• jemy, używając sztućców,
• chodzimy do szkoły, aby poznać różne dziedziny nauki,
• szanujemy prawa innych ludzi do bezpiecznego życia,
• przestrzegamy przepisów drogowych, mając na uwadze bezpieczeństwo własne i innych.

Ale od czasu do czasu pojawia się buntownik, który stwierdzi, że obowiązujące wszystkich reguły należy znieść lub chociaż trochę złagodzić. Dlaczego? Ponieważ ograniczają nas, sprawiają, że nie czujemy się wolni. I taki buntownik ubiera się tak, aby wyróżniać się z tłumu, robi happeningi, pikety, prowokuje.

Bunt przeciw konwencji

Konwencja, sztampa, nakaz towarzyski, uświęcony obyczaj – są wyzwaniem dla buntowników, zwłaszcza młodych. Bunt jest pożywką dla literatury, która lubi skandaliczne wydarzenia (Ferdydurke Gombrowicza). Wystąpienia buntowników nie są zjawiskiem typowym tylko dla dwudziestego wieku, kolebką buntu jest bowiem romantyzm.

Bunt przeciw złu świata: wojnie, władzy, zniewoleniu

Zło – najpotężniejszy przeciwnik zbuntowanych, objawia się pod różnymi postaciami. Jako wojna, zaraza, okrucieństwo władzy. Być może jest to jednak ten właśnie wróg, przeciw któremu warto, trzeba, a nawet ma się obowiązek wystąpić.

Bunt się rodzi kiedy władza:

• zaczyna stosować wobec podwładnych rozmaite formy ucisku,
• nie kieruje się sprawiedliwością, ale własnym interesem,
• nie działa dla dobra swoich obywateli

Bunt ten może przybrać formę demonstracji, strajku, a nawet rewolucji i zbrojnego powstania.

 

Buntownicy w literaturze

Zbuntowani bohaterowie najczęściej prezentują bunt indywidualny. W przeciwieństwie do buntu zbiorowego – rewolucji, powstań – jest to bunt jednostki, niepokornej, niewyrażającej zgody na zastaną rzeczywistość.

Biblijni buntownicy

• To przede wszystkim szatan – jeden z aniołów, który zbuntował się przeciwko Bogu i pociągnął do buntu inne anioły, główny sprawca zła na świecie. W Biblii (Księga Rodzaju) odnajdziemy go pod postacią węża, który namawia Ewę do skosztowania zakazanego owocu, w Księdze Hioba na mocy zakładu z Bogiem podejmuje się wypróbowania wiary bogobojnego Hioba. On także kusi Chrystusa podczas Jego postu na pustyni.

• Naród Wybrany – podczas długiej wędrówki jemu także zdarzały się chwile zwątpienia i buntu. Kiedy Mojżesz na górze Synaj z rąk Boga otrzymywał tablice z dziesięciorgiem przykazań, członkowie jego narodu zbudowali stos ofiarny dla złotego cielca. Wydawało im się, że długa nieobecność przewodnika to znak, że Bóg ich opuścił, dlatego zmęczeni wieloletnią wędrówką zbuntowali się i zwrócili ku bóstwom, które czcili wcześniej.

Mitologiczni buntownicy

• Prometeusz – tytan zbuntowany przeciwko wszechwładzy Zeusa. Dla ludzi, stworzonych przez niego z gliny i łez, kradnie ogień z rydwanu Heliosa. Dla nich oszukuje bogów – udało mu się przechytrzyć Zeusa i odtąd bogowie będą dostawali w ofierze kości zwierząt „apetycznie” przykryte tłuszczem. On także opiekował się ludźmi, np. ucząc ich rozmaitych rzemiosł. Spotyka go za to okrutna kara – przykuty do skał Kaukazu, cierpi straszliwe męki z powodu wyjadanej codziennie (i codziennie odrastającej) wątroby.

• Ikar – nie chciał zastosować się do rad swojego mądrego ojca, zbuntował się. Zbyt wysoko wzleciał na skonstruowanych przez Dedala skrzydłach – wosk łączący pióra pod wpływem ciepła słonecznego roztopił się. Ikar spadł na ziemię i zginął na miejscu. Jest symbolem zarówno młodego buntownika, jak i marzyciela, idealisty.

• Antygona – bohaterka tragedii Sofoklesa. Nie potrafiła pogodzić się z decyzją władcy, Kreona, który zakazał pogrzebania zwłok brata Antygony Polinejkesa (Polinik był winien zdrady ojczyzny). Religia nakazywała grzebanie zwłok bliskich, władca zarządził coś przeciwnego. Antygona stanęła przed trudnym wyborem i… zbuntowała się przeciwko ziemskiej władzy. Jej protest stał się początkiem nieszczęść w królewskiej rodzinie. Ostatecznie ginie nie tylko Antygona – samobójczyni, także jej narzeczony, jego matka. Jak to w greckiej tragedii.

A w późniejszych epokach:

• Treny Jana Kochanowskiego – swoisty bunt nie tylko przeciwko Bogu, lecz także wartościom, wyznawanej filozofii. Bunt wyrastający z niepewności, rozczarowania i bólu po stracie dziecka. To pierwszy przejaw tego typu postawy w naszej literaturze.

• Romeo i Julia – swoją miłością zbuntowali się przeciwko planom od dawna ze sobą skłóconych rodzin. Zdecydowali się na największe poświęcenie – popełnili samobójstwo, ponieważ nie byli w stanie żyć bez swej miłości.

• Hamlet – bohater tragedii Szekspira, buntownik oryginał. Buntował się przeciw złu świata, przeciw zbrodni popełnionej na ojcu, przemijalności świata, obłudzie ludzi, nawet przeciwko temu, że powinien pomścić ojca. Tyle że buntował się tylko wewnętrznie – rozmyślał, dużo mówił i przeżywał dylematy. Działał niewiele, mamy więc przykład buntownika mało aktywnego.

Galeria romantycznych buntowników

Literatura romantyczna przedstawia wielu buntowników, zbuntowanych nie tylko przeciwko Bogu, ale też wartościom, filozofii, całemu światu.

• Konrad z III cz. Dziadów – z jednej strony kieruje się miłością do ludzi i, rzecz jasna, do ojczyzny. Mówi:
  Ja i ojczyzna to jedno
  Nazywam się Milijon – bo za milijony
  Kocham i cierpię katusze.
  Oskarża Boga o znieczulicę, brak zainteresowania losami cierpiących a w pewnym momencie zaczyna postrzegać Boga jako tyrana…
  Uwaga! To najsłynniejszą w polskiej literaturze scena pojedynku człowieka z Bogiem.

• Jacek Soplica (Pan Tadeusz) buntuje się przeciwko zakłamaniu stolnika Horeszki, konwenansom i niemożności zdobycia ukochanej. Buntuje się, gdy widzi, że stolnik wykorzystał go do realizacji swoich planów politycznych. Miły i gościnny magnat zmienił się nie do poznania, gdy spostrzegł, że Jacek, ubogi szlachcic, którego cały majątek stanowiły wąsy i szabla, zakochał się w jego jedynej córce. Konsekwencje buntu Jacka to zabójstwo Horeszki, pijaństwo, ślub z pierwszą lepszą kobietą. Okres buntu zakończył się przemianą bohatera.

• Andrzej Kmicic – duchowy spadkobierca Jacka Soplicy, główny bohater Potopu, także nie stroni od kufla i szabli, a arkana poezji raczej są mu obce. Panna wprawdzie jest mu przychylna, ale sam swoim niedopuszczalnym zachowaniem spowoduje zerwanie zaręczyn. Oczywiście – zbuntuje się. Przeciw niechęci ukochanej. Przeciw Radziwiłłom, ich obłudzie i zdradzie ojczyzny. Przeciw szlachcie, która ma go za zdrajcę. Zmieni nazwisko, będzie działał samodzielnie, wierny tylko królowi i ojczyźnie. I to go uratuje i zrehabilituje.

• Oda do młodości Adama Mickiewicza – przykłąd młodzieńczego buntu przeciwko całemu światu.

Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem.[…]
Dalej, bryło, z posad świata!
Nowymi cię pchniemy tory,
Aż opleśniałej zbywszy się kory,
Zielone przypomnisz lata.

• Syzyfowe prace
  Bunt uczniów w klerykowskim gimnazjum przeciwko rusyfikacji. Odważna recytacja zakazanej Reduty Ordona na lekcji polskiego w wielu chłopcach dokonała przełomu – poczuli się Polakami zdolnymi stawiać opór rusyfikatorom. Powołali tajne polskie stowarzyszenie, poznawali polską historię, czytali zakazane książki. Stali się świadomymi młodymi patriotami.

• Folwark zwierzęcy
  Zwierzęta zbuntowały się przeciwko swojemu właścicielowi, wypędziły go z folwarku i same przejęły władzę. Na szczycie zwierzęcej hierarchii stanęły świnie i to właśnie z ich powodu heroiczny czyn zwierząt został zmarnowany. Bo świnie okazały się jeszcze gorszymi ciemiężycielami niż ludzie. A na kolejny bunt nikt już nie miał siły ani odwagi.

• Ferdydurke
  Witold Gombrowicz ujawnia istnienie szeregu Form. Jedną z nich jest konwenans – czy to mieszczański, czy też niby-nowoczesny (Młodziakowie), zrywający z tradycyjnym modelem mieszczańskim. Józio buntuje się przeciw Formom, próbuje je odrzucić, szuka pierwiastków autentyczności. Nic z tego – popada z Formy w Formę, nosi „gębę”, przyprawiają mu „pupę”. Znów jest to zatem bunt bez szans na wygraną. Jednak… warto zauważyć, że sam Gombrowicz – najzagorzalszy wróg konwencji – stworzył „konwencję nową”.

• Kamienie na szaniec
  Bunt harcerzy z Szarych Szeregów przeciwko niemieckiemu okupantowi. W ramach Małego Sabotażu robili wszystko, aby Niemcy nie czuli się zbyt pewnie w zniewolonej Warszawie.
  Najwyższym męstwem wykazali się w akcji pod Arsenałem, kiedy odbijali z rąk gestapo jednego ze swych przyjaciół – Rudego.

• Buszujący w zbożu
  Holden zbuntował się przeciwko zasadom, w myśl których go wychowano. Nie odpowiadała
  mu szkoła, samolubni, przemądrzali koledzy, nudni nauczyciele, którzy nie zasługiwali na szacunek. Nie podobała mu się także sytuacja w domu, gdzie był traktowany jak nieodpowiedzialny smarkacz. Ucieczka ze szkoły i kilkudniowa włóczęga po Nowym Jorku to z pewnością nie dowód odpowiedzialności i dojrzałości, ale właśnie wyraz młodzieńczego buntu.

• Bolesław Leśmian w swej poezji podejmuje motyw ­wadzenia się z Bogiem. Któż nie pamięta chłopa Bajdały i Dusiołka, który napadł go we śnie? Bajdała to nie Konrad, a Dusiołek to nieco groteskowe uosobienie zła tego świata, ale jest ten sam bunt i polemika z Bogiem: dlaczego stworzył zło, dlaczego stworzył Dusiołka?

 

W jaki sposób można się buntować?

Demonstracje, marsze, strajki (czyli odmówienie wykonywania pracy), zbiorowe głodówki. Po takie formy protestu sięgają zorganizowani buntownicy – chcą zmienić konkretną rzecz (np. wywalczyć wyższe zarobki). Nie są wrogo nastawieni, chcą zwrócić na siebie uwagę i wywalczyć to, na czym im zależy.

Happeningi. Nie zawsze wyrażają bunt, ale często tak właśnie się dzieje. Happeningi to forma sztuki tworzonej na żywo, spontanicznej, często z udziałem widowni. Happeningi zazwyczaj mają jakiś temat, często lekko przewrotny, żartobliwy (np. wyzwolenie człowieka z obowiązujących go norm – Precz z garniturami i krawatami!).

Mezalianse, czyli małżeństwa osób o nierównym pochodzeniu społecznym, majątku lub wykształceniu. W przeszłości były bardzo negatywnie oceniane. A jednak się zdarzały. Bo znaleźli się buntownicy, którzy w imię miłości potrafili przełamać społeczne bariery.

Poprzez muzykę, sztukę. Za najbardziej zbuntowanych i pełnych sprzeciwu uchodzą artyści hip-hopowi wywodzący się z dużych miast, blokowisk. Odważnie mówią to, co myślą. Jeśli nawet nie uda im się zrobić kariery na rynku muzycznym, to i tak mają swoich wielbicieli wśród okolicznej młodzieży.

 

Co dalej, czyli…

co się dzieje, kiedy buntownik już ogłosi swojemu otoczeniu albo całemu światu, że coś mu się nie podoba i z czymś nie ma zamiaru się pogodzić?

Są dwie możliwości: albo ktoś się tym przejmie, albo nie.

• Jeśli w ślad za buntownikiem idą tłumy jemu podobnych (czyli mamy do czynienia z masowym protestem), wtedy jest wielce prawdopodobne, że ktoś na ten bunt zareaguje. Bo masowy protest może przerodzić się w wojnę. Więc lepiej na niego zareagować. Jak? Zrealizować postulaty buntowników lub (niestety, takie sytuacje w historii były częste) rozprawić się z buntownikami i to w taki sposób, aby przez długi czas nikt inny nie odważył się zaprotestować. W krajach demokratycznych każdy ma prawo do wyrażania własnej opinii, niezadowolenia. Dlatego wszystkie protesty, strajki, demonstracje traktowane są poważnie, a postulaty demonstrantów gruntownie omawiane przez rząd. I bardzo często są realizowane lub przynajmniej w części zaspokajane. Jeśli jednak demonstranci przekroczą granice odpowiedniego zachowania (np. podczas protestów wywołają bójkę z siłami porządkowymi, zaczną niszczyć czyjeś mienie, zaatakują niewinnych ludzi), wówczas muszą się liczyć z tym, że za takie zachowanie czeka ich kara.

• A jeśli buntownik jest osamotniony, to często jego sprawa skazana jest na przegraną. Chyba że wynajdzie oryginalny sposób protestu (byle nie zbyt niebezpieczny). Buntownik może na przykład być poetą i swój protest zawierać w wierszach. Doskonały przykład – fragment utworu Czesława Miłosza:
  Który skrzywdziłeś człowieka prostego
  Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając
  (…)
  Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta.

• Najgorszy scenariusz (i niestety w historii często stosowany): ukarać buntownika dla przykładu! Buntownik zostaje uwięziony lub nawet uśmiercony. Po to aby nikt inny nie odważył się go naśladować. Doskonałym przykładem takiego traktowania buntowników jest system totalitarny (przypomnij sobie Folwark zwierzęcy).

Pojęciownik

• Oportunista – osoba bez zasad, naginająca się do panujących okoliczności dla własnego zysku. Zapamiętaj! Mimo że słowo kojarzy się z oporem, oportunista to całkowite przeciwieństwo buntownika.
• Konformista – osoba zgadzająca się z obowiązującymi zasadami, przestrzegająca ich. A więc także przeciwieństwo buntownika.
• Nonkonformista – osoba niezgadzająca się i otwarcie krytykująca pewne obowiązujące normy, wartości, odrzucająca je i niestosująca się do nich.
• Anarchista – człowiek opowiadający się za nieograniczoną wolnością jednostki w życiu społecznym, niepodporządkowujący się obowiązującym przepisom.
• Dzieci kwiaty – pokolenie hippisów buntujące się przeciwko kapitalistycznej mentalności, mieszczańskiej obłudzie i zacofaniu obyczajowemu, wojnie w Wietnamie; główne wartości: wolność, wolna miłość, pacyfizm.

Frazeologia

• Podnosić głowę – wszczynać bunt, sprzeciwiać się czemuś.
• Skruszyć kajdany, okowy – uwolnić się.
• Burzyć się – protestować.
• Stawać okoniem – buntować się, nie zgadzać na coś.
• Zapomniał wół, jak cielęciem był – tak mówimy, kiedy dorośli krytykują zachowanie młodzieży. A przecież sami kiedyś tacy byli. Przysłowie nie odnosi się tylko do buntu, ale w ogóle do konfliktu między starszymi a młodszymi.

Używaj zgrabnych określeń:

• Źródła i sens buntu…
• Istota buntu, zagadnienie buntu,
• Buntownicy – postacie nieprzeciętne, silne osobowości, niepokorni, trudne charaktery, cierpiętnicy lub efekciarze…
• Aktem buntu można nazwać…
• Pochwalam, szanuję, nie popieram, podziwiam, kwestionuję zasadność nazwania buntem, buntuję się przeciw takiej interpretacji.
• niemy bunt, milczący bunt
• rewolucja seksualna
• rewolucja obyczajowa
• ruch feministyczny

Używaj terminów

Kontestacja

• manifestowanie sprzeciwu,
• kwestionowanie czegoś,
• podawanie w wątpliwość,
• protest przeciw czemuś – zwłaszcza w dziedzinie kultury, polityki, instytucji religijnych.

Przywołaj pojęcia

Yuppies – pokolenie młodych przedsiębiorczych, którzy się nie buntują, lecz budują własne kariery.

Pokolenie X – pokolenie, które nie akceptuje stylu życia yuppies, zamiast się buntować, izoluje się, wybiera spokój zamiast kariery, spełnianie marzeń zamiast oczekiwań społecznych, ale jawny bunt też „iksów” nie interesuje.

Kogo zacytować?

A ja wam mówię: nie buntujcie się przeciwko temu, który wam źle czyni; przeciwnie, jeśli ktoś cię uderzy w prawy policzek, nadstaw mu jeszcze i drugi.
Nowy Testament, Ewangelia św. Mateusza

Przykładowy wstęp

• Kiedy słyszę słowo: bunt, przychodzą mi na myśl rewolucje: te krwawe i te obyczajowe, które może nie powodowały przewrotów politycznych, zmiany rządów, ale głęboko zmieniały codzienne życie.
  Rewolucje w modzie, bo czyż nie było rewolucją mini, bikini czy wcześniej – spodnie dla kobiet?
  Rewolucja seksualna, rewolucja obyczajowa 1968 roku, ruchy feministyczne – początkowo bardzo agresywne, potem nieco cichsze. I krwawe rewolucje we Francji, w Rosji, w Hiszpanii.
  Co ze sobą niosą?
  Oczywiście zmiany, naruszenie dawnego porządku, dawnych układów, hierarchii czy choćby przyzwyczajeń…

• Bunt kojarzy mi się z fermentem, twórczym, ożywczym, wywołującym pozytywne zmiany.
  Dzięki artystycznym buntom, naruszaniu czytelniczych i artystycznych przyzwyczajeń powstawały i powstają arcydzieła, np. „Ulisses” Joyce’a czy utwory epoki romantyzmu.
  Czasami bunt wiedzie w ślepe uliczki – niektóre eksperymenty formalne się nie przyjęły i nikt prawie, prócz historyków literatury i sztuki, już o nich nie pamięta. Bo czy ktoś czyta wiersze dadaistów i Awangardy Krakowskiej?
  Ślepe uliczki rewolucji wiodą do totalitaryzmu – pamiętamy „Nie–Boską komedię” czy „Folwark zwierzęcy” Orwella, czy chociażby… historię rewolucyjnej Francji, historię ZSRR.
  Tak więc bunt ma rozmaite oblicza i wymiary.
  Jest wielką siłą, która ożywia, rodzi – arcydzieła, nowe ustroje, ale i zabija – starych władców i starą sztukę, a niekiedy też człowieka, ludzką godność. Zdarzało się tak podczas niejednej rewolucji.

• Bunt w polskich warunkach kojarzy się przede wszystkim z walką o niepodległość, rzadziej z rewolucją.
  Przecież nasze największe arcydzieła narodowe: „Dziady”, „Kordian”, „Pan Tadeusz”, dotyczą właśnie takiej walki. „Nie-Boska…” i „Szewcy” to z kolei wizje rewolucji.
  Ale przecież buntować się można inaczej. Przeciw zachodnim modom (Krasicki, np. w „Żonie modnej”), przeciwko prymatowi użyteczności i spraw narodowych nad Sztuką przez duże S (artyści młodopolscy) czy przeciwnie – przeciw wzniosłości w poezji (skamandryci).
  Można też się buntować przeciw tradycyjnym narodowym i patriarchalnym wartościom, kultowi Sienkiewicza, wizji matki Polki itp. itd. (Gombrowicz, Gretkowska).
  Bunt – przeciwko wrogowi, tradycji, stereotypom znajduje zwykle ujście w literaturze.
  Literatura wyszydza też bunty i rewolucje pozorne, bezsensowne („Tango” Mrożka, postaci Młodziaków z „Ferdydurke”, „Żeglarz” Szaniawskiego).

• Przeciwko czemu się buntuję? Pokolenie moich pradziadków, a może i dziadków mogło walczyć z wrogiem, który okupował nasz kraj. Rodzice mieli szansę wykazać się w walce z komuną.
  A ja? Mogę, jak twierdzą socjolodzy, dostosować się do istniejących warunków i dążyć do tego, by żyło mi się w nich jak najlepiej, zdobyć wykształcenie, pracę, pieniądze, robić karierę. „Ustawić się w życiu”.
  Czy naprawdę nie mam się już przeciw czemu buntować? Pozostały odwieczne problemy egzystencjalne (bunt lub niebunt przeciw Bogu, śmierci, chorobie), wypowiadanie wojny krzywdzie ludzkiej.