Chansons de geste, czyli pieśni o czynach
Chansons de geste, czyli „pieśni o czynach” stanowią średniowieczną realizację eposu starożytnego. Nazwane zostały eposami rycerskimi z uwagi na kulturę, z jakiej się wywodzą.
- Osadzone w przestrzeni świata rycerskiego opowiadały o czynach bohaterskich, sławiły męstwo rycerzy, ich wierność, oddanie królowi, ojczyźnie i religii.
- Pokazywały jedną ze szlachetniejszych dróg do świętości, jaką można było osiągnąć, ginąc na polu bitwy, w obronie wiary chrześcijańskiej.
Epos rycerski stał się gatunkiem popularnym w całej Europie, zgodnie zresztą z zasadą średniowiecznego uniwersalizmu.
Warto by wymienić chociaż bretoński cykl legend O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, Dzieje Tristana i Izoldy, germańską Pieśń o Nibelungach (karłach strzegących tajemniczych skarbów w Renie), hiszpańską Pieśń o Cydzie czy wreszcie, najbardziej chyba znaną, francuską Pieśń o Rolandzie, rycerzu Karola Wielkiego.
Pieśń o Rolandzie
Biografia
Roland uczestniczy w wojnie prowadzonej przez Karola Wielkiego przeciwko Saracenom. Wojna trwa już siódmy rok. Cesarzowi pozostało już tylko pokonać Marsyla, władcę Saragossy, aby odnieść całkowite zwycięstwo. Doradca Marsyla przekonuje go, by wysłał do cesarza poselstwo z bogatymi darami i obietnicą poddania się. Roland nie ufa posłom – opowiada się za tym, by walczyć z niewiernymi do ostatniej kropli krwi.
Jego ojczym Ganelon chciałby jednak zaprzestania walki i jest gotów uwierzyć w szczerość posłów. Nienawidzi pasierba i pragnie jego zguby – w porozumieniu z królem Marsylem przygotowuje zasadzkę, w której Roland ma zginąć.
Ważne momenty w życiu bohatera
- Gdy zwycięskie wojska Karola wracają do Francji Roland zostaje mianowany dowódcą straży tylnej – to bardzo niebezpieczne stanowisko.
- Król Marsyl z kilkusettysięczną armią otacza ich w wąwozie Ronceval w Pirenejach. Roland ze swym dwudziestotysięcznym oddziałem staje naprzeciwko ogromnej 400 tysięcznej armii wroga. Jednak duma i wygórowane poczucie honoru rycerskiego nie pozwalają mu wezwać na pomoc wojsk Karola Wielkiego. Wystarczyło tylko zadąć w róg, jednak mimo trzykrotnych namów Oliwiera, swojego najlepszego przyjaciela, Roland nie robi tego.
- Pustoszy armię wroga, ale czuje, że siły jego wojska słabną. Przełamuje w końcu swoją dumę i hardość. Decyduje się w końcu zadąć w róg, dając w ten sposób sygnał wojskom Karola, że potrzebna jest mu pomoc.
- Ale jest już za późno. Niemal wszyscy rycerze Rolanda zginęli (zostało mu około 60 ludzi), a on sam ledwie trzyma się na nogach z powodu licznych ran i upływu krwi. Wspina się na wzgórze, pada pod sosną i tam oddaje duszę Bogu. Przed śmiercią prosi jeszcze Boga o odpuszczenie win. Jego śmierci towarzyszą cudowne zjawiska, takie jak zstąpienie aniołów, które poniosły jego duszę do nieba.
- Karol Wielki płacze nad trupem siostrzeńca, rozbija armię Marsyla, a ciało ukochanego siostrzeńca zabiera do Francji. Narzeczona Rolanda, Oda, na wieść o śmierci ukochanego umiera z rozpaczy.
- Ganelon – uznany za zdrajcę, przywiązany do czterech koni za ręce i nogi, rozćwiartowany, ginie okrutną śmiercią.
Dylemat
Czy cena, jaką zapłacił Roland za swój honor, nie była zbyt wielka? Oddał życie własne, poświęcił wielu rycerzy. Można dyskutować, czy dumny Roland miał prawo tak postąpić jak postąpił i dla swego honoru zaprzepaścić szansę zwycięstwa… Oczywiście – jest to dylemat ludzi współczesnych.
Uwaga!
Wyprawa przeciw Saracenom z roku 778 rozegrała się rzeczywiście, i hrabia Roland zginął w tej walce. Dowodził tylną strażą, w czasie powrotu z wyprawy przechodził przez wąwóz w Pirenejach, tam napadli jego oddział baskijscy górale. Wszyscy Francuzi zginęli. De facto wyprawa Karola miała charakter łupieżczy, lecz inny wizerunek nadała jej legenda.
Wymowa utworu
Jest to pieśń, która opiewa dzielność bohatera, ukazuje wzór rycerza, pochwala przymioty takie jak, pobożność, wierność królowi, miłość ojczyzny. Jest to owoc swoich czasów i obraz ich mentalności.
Portret Rolanda
- Wygląd: Roland jest piękny, szlachetny i silny.
- Stan: pochodzi z hrabiowskiego rodu.
- Ojczysty kraj: Francja.
- Rodzina: siostrzeniec Karola Wielkiego, pasierb Ganelona – ten jednak go nienawidzi i pragnie jego zguby.
- Stan cywilny: kawaler; ma narzeczoną Odę (Aude).
- Wiara: jest wierny Bogu i swojej religii – walczy z Saracenami, czyli innowiercami.
- Kim jest? Należy do kręgu rycerzy króla Karola Wielkiego. Jest wierny ukochanemu władcy. Walczy o wiarę i ojczyznę – jest więc pobożnym patriotą.
- Zdolności: Roland to mistrz w swojej dziedzinie, czyli rzemiośle rycerskim: ma nadludzką siłę, świetnie włada mieczem zwanym Durendalem.
Cechy charakteru:
- Mocne strony: mężny, waleczny, wierny królowi, gorący patriota, bardzo religijny, honorowy. Rzuca się w najstraszniejszy wir walki. Nade wszystko jest człowiekiem honoru. To obawa o honor nie pozwala mu wzywać pomocy, honor staje się tu wręcz obsesją, wartością wyższą niż zwycięstwo, życie własne i podwładnych.
- Słabe strony: pyszny, wyniosły, zuchwały, dumny nikogo nie słuchał, postępował wedle własnego mniemania (jego przyjaciel Oliwier mówi mu: „serce masz harde i pyszne”).
- Możemy dyskutować, czy dumny Roland miał prawo tak postąpić jak postąpił i dla swego honoru zaprzepaścić szansę zwycięstwa, ale ujawniło to kolejną cechę rycerza Rolanda. Upór.
- Roland musiał być pewny siebie i swoich racji, zacięty (nikogo nie słuchał) i uparty wyjątkowo.
- Typ: mamy do czynienia z wzorcem parenetycznym – ideałem rycerza. W związku z tym postać jest wyidealizowana, nie ma cech negatywnych i indywidualnych.
Inne postacie utworu
- Ganelon – ojczym Rolanda. Nienawidzi go, ale i Roland nie jest mu specjalnie życzliwy. Bohater proponuje, by to Ganelon udał się z poselstwem do wrogów (to wyjątkowo niebezpieczne zadanie). Propozycja Rolanda była więc złośliwa. Ganelon był równie złośliwy i podstępny – to za jego sprawą pasierb został przywódcą straży tylnej. To on również dogadał się z Marsylem, by ten zaatakował niewielki oddział Rolanda. Tym samym naraził pasierba na pewną śmierć. Przyczyną nienawiści między Ganelonem a Rolandem były najprawdopodobniej sprawy majątkowe.
- Karol Wielki – wuj Rolanda, bardzo kochał i cenił siostrzeńca. Płakał nad jego zwłokami.
- Oda (Aude) – narzeczona, kochająca, cnotliwa i wierna. Tak bardzo kochała Rolanda, że na wieść o jego śmierci sama umiera.
- Oliwier – przyjaciel Rolanda, brat jego narzeczonej. Waleczny i szlachetny rycerz, mniej zapalczywy od Rolanda, niejednokrotnie powściągał jego porywczość. Był rozsądny – to on namawiał bohatera aż trzy razy, by ten zadął w róg i wezwał pomocy. Na próżno! Kiedy Roland widzi w końcu rozmiary zagrożenia i zamierza zadąć w róg, Oliwier wypomina mu: „kiedym ci mówił, abyś to uczynił, nie chciałeś, druhu”. Jest to bardzo waleczny rycerz, w niczym prawie nie ustępujący bohaterowi Pieśni… Zabija wielu Saracenów i walczy dzielnie, mimo że został czterokrotnie zraniony włóczniami w plecy. Te rany okazują się śmiertelne i Oliwier umiera, przedtem poleciwszy duszę Bogu.
Roland a inne postacie literackie
- Hektor, bohater Iliady Homera – rycerz bez skazy.
- Longinus Podbipięta, bohater Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza – umiera jak bohater i jak święty – męczennik; możemy go porównać do przebitego strzałami św. Sebastiana oraz innych bohaterów Trylogii, np. Michał Wołodyjowski, Jan Skrzetuski.
- Ksiądz Robak z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza – podobnie jak Roland, wielki patriota.
Inni bohaterowie epiki rycerskiej:
- Cyd – hiszpański pogromca Maurów.
- król Artur i rycerze Okrągłego Stołu.
- Don Kichot z powieści Miquela Cervantesa – błędny rycerz zwany Rycerzem Smętnego Oblicza, sama powieść jest parodią romansu rycerskiego.
- Zawisza Czarny (postać historyczna opiewana w literaturze) – polski wzór rycerza. Słynął z odpowiedzialności, przestrzegania zasad honoru rycerskiego, cnót. Jest symbolem lojalności, wierności i niezawodności. Do dziś funkcjonuje zwrot „polegać jak na Zawiszy” – oznacza on, że możemy na kimś polegać, bo on zawsze dotrzymuje słowa.
Ważna scena śmierci
Warto zatrzymać się przy scenie śmierci bohatera, w której odnajdziemy szereg znaków religijnych.
- Sama przestrzeń jest nacechowana sakralnie – Roland umiera na wzgórzu, które budzi skojarzenia z Golgotą.
- Umiera z głową pochyloną na bok, podobnie jak Jezus. Naznaczenie bohatera stygmatem Chrystusowym jest zamierzone, czyni go męczennikiem, który odnalazł swoją drogę do świętości. Nie zapominajmy wszak, że bohater przed śmiercią wykonuje symboliczny gest – oddaje Bogu swoją rękawicę, manifestując w ten sposób przynależność do królestwa Bożego.
- Bez względu na to, czy Roland wydaje nam się bardziej ginącym dla idei aktorem wykonującym teatralne gesty (bawić może sytuacja, kiedy to przed śmiercią poszukuje odpowiedniej scenerii), czy też postacią realną, zapamiętajmy, że scena jego śmierci stała się w literaturze pierwowzorem śmierci męczeńskiej, bohaterskiej, utrzymanej w podniosłej konwencji – w przeciwieństwie do tego, co prezentowały eposy klasyczne (np. obraz śmieci Hektora odarty z wszelkich elementów wzniosłości). Z tego archetypicznego wzorca korzystali twórcy następnych epok.
Pod względem formalnym Pieśń o Rolandzie spełnia wszelkie zasady eposu:
- napisana została podniosłym stylem,
- ma kunsztowną składnię,
- autor zastosował zabieg idealizacji i hiperbolizacji w sposobie kreowania postaci,
- występuje wiele metod obrazowania, dynamizacja języka.
- W przeciwieństwie do eposu klasycznego jest dziełem zdecydowanie bardziej realistycznym.
Zapamiętaj cechy eposu:
- epickość,
- podniosłość stylu,
- rozlewność opisów,
- sceny batalistyczne i heroiczne,
- realizm szczegółu,
- wyidealizowane postacie (Rolanda i Karola Wielkiego).
Na czym polega sakralizacja śmierci Rolanda?
- Roland nie umiera na polu bitwy, ale spokojnie, z godnością, leżąc na wzgórzu.
- Patrzy w kierunku Hiszpanii, czyli kraju, który podbił dla swojego władcy, cesarza Karola Wielkiego.
- Myśli o swojej ojczyźnie, czyli „słodkiej Francji”, dla której oddał tyle rycerskich zasług.
- Oddaje Bogu swój cudowny miecz Durendal i rękawicę z prawej ręki – są to symbole rycerskiego rzemiosła. Roland, postępując w ten sposób, łączy służbę rycerską z posłannictwem religijnym, zaznacza, że całe życie wojował jako rycerz chrześcijański.
- W ostatnich chwilach swojego życia modli się, zwraca swe myśli ku zbawieniu duszy, prosi o wybaczenie grzechów.
- Po jego duszę zstępują z nieba Archaniołowie – Gabriel i Michał, patron rycerzy.
- Dusza hrabiego zostaje przez nich zabrana do nieba.
Autor chciał pokazać Rolanda jako postać godną naśladowania, jako wzorzec parenetyczny, ideał dla wszystkich rycerzy. Sakralizacja jego śmierci służy temu właśnie celowi.
Nie widzimy brutalnej walki i krwawej, odrażającej rzezi, a spokojne, niemal baśniowe pożegnanie się z życiem. Scena śmierci jest wyidealizowana. Przybycie istot anielskich po duszę umierającego ma uświadomić wszystkim czytelnikom, że Bóg nagradza właśnie taki sposób życia, jaki reprezentował bohater eposu, oraz to, że rycerstwo jest klasą społeczną, szczególnie miłą Panu.
Pieśń o Rolandzie jako arcydzieło
- Jest najwybitniejszą z pieśni cyklu karolińskiego (pieśni o czynach Karola Wielkiego). Cechuje ją wysoki poziom kompozycji – 400 dziesięciozgłoskowych wierszy ułożonych w strofy, zawiera artystyczne środki ekspresji, jest poetyckim obrazem wydarzenia historycznego.
- Kształtuje literacki model bohatera – rycerza średniowiecznego i prezentuje jego kodeks.
- Jest zabytkiem literatury – pochodzi prawdopodobnie ze schyłku wieku XI! Podręczniki podają wiek XII, bowiem znaleziony rękopis (tzw. oksfordzki, od miejsca, gdzie go odkryto) pochodzi z 1170 r. Znaleziono go w wieku XIX i jak dotąd nie ma starszego. Kto napisał Pieśń…? Nie wiadomo. Wprawdzie rękopis miał podpis Turoldus, lecz mógł to być równie dobrze kopista.
- Zawiera także inne modele postaci, podchwyconych przez późniejszą literaturę: Scena śmierci Rolanda jest uznawana za jedną z najznakomitszych w literaturze.
Jest pełna patosu i wyrazu, a postać Rolanda charakteryzowana jest na wzór Chrystusa. Rękawica wzniesiona ku Bogu jest wyrazem poddania chrześcijańskiego rycerza (symbolizuje zależność lennika).- typ zdrajcy – Ganelona,
- wzór władcy – Karola Wielkiego,
- wzór przyjaciela Oliwiera,
- wzór narzeczonej rycerza – Ody, choć ta nie została obdarzona specjalnymi względami autora – jest postacią epizodyczną, po prostu: umiera na wieść o śmierci ukochanego.
Zobacz: