Na podstawie przytoczonego fragmentu i znajomości całej lektury scharakteryzuj emocje i postawę Stanisława Wokulskiego jako zakochanego mężczyzny. Odwołując się do całej powieści, określ, czy można go nazwać typowym przedstawicielem epoki.

Wokulski przypatrywał się jej cały czas.
Zrobiła na nim szczególne wrażenie. Zdawało mu się, że już kiedyś ją widział i że ją dobrze zna. Wpatrywał się lepiej w jej rozmarzone oczy i nie wiadomo skąd przypomniał sobie nieznany spokój syberyjskich pustyń, gdzie bywa niekiedy tak cicho, że prawie słychać szelest duchów, wracających ku zachodowi. Dopiero później przyszło mu na myśl, że on nigdy i nigdzie jej nie widział, ale – że jest tak coś – jakby na nią od dawna czekał.
„Tyżeś to czy nie ty?…” – pytał się w duchu, nie mogąc od niej oczu oderwać.
Odtąd mało pamiętał o sklepie i o swoich książkach, lecz ciągle szukał okazji do widzenia panny Izabeli w teatrze, na koncercie lub na odczycie. Uczuć swoich nie nazwałby miłością i w ogóle nie był pewny, czy dla oznaczenia ich istnieje w ludzkim języku ­odpowiedni wyraz. Czy tylko, że stała się ona jakimś mistycznym punktem, w którym zbiegają się wszystkie jego wspomnienia, pragnienia i nadzieje, ogniskiem, bez którego życie nie miałoby stylu, a nawet sensu. Służba w sklepie kolonialnym, uniwersytet, Syberia, ożenienie się z wdową po Minclu, a w końcu mimowolne pójście do teatru, gdy wcale nie miał chęci – wszystko to były ścieżki i etapy, którymi los prowadził go do zobaczenia panny Izabeli.
Od tej pory czas miał dla niego dwie fazy. Kiedy patrzył na pannę Izabelę, czuł się absolutnie spokojnym i jakby większym; nie widząc – myślał o niej i tęsk­nił. Niekiedy zdawało mu się, że w jego uczuciach jest jakaś omyłka i że panna Izabela nie jest żadnym środkiem jego duszy, ale zwykłą, a może nawet pospolitą panną na wydaniu.
(Bolesław Prus, Lalka)

Wyjaśnienie zadania

Fragment, który masz przed sobą, jest bardzo ważny, gdyż obrazuje narodziny miłości bohatera, zapowiada głębię jego romantycznej natury. Ale już w temacie zaznaczono, że jest on jednocześnie pozytywistą. Pisząc, musisz odwoływać się do całej książki, bo ona ukazuje te dwa plany jego funkcjonowania. Przypomnij sobie pojęcia: utylitaryzm, praca organiczna, praca u podstaw – przydadzą się, gdy będziesz szukał pierwiastków pozytywizmu w kreacji Wokulskiego. Ważne też będą terminy z teorii literatury: literatura z tezą (tendencyjna), powieść realistyczna. W poleceniu pada słowo „skomentuj”, nie bój się więc wyrażać własnego zdania.

Najprostszy plan pracy

  • przywołanie postaci typowych romantycznych kochanków takich jak Gustaw z IV części Dziadów;
  • ukazanie zachowań Wokulskiego typowych dla romantycznych kochanków;
  • zwrócenie uwagi na fakt, że bohater niekiedy dostrzega pustotę ukochanej kobiety;
  • ukazanie Wokulskiego jako człowieka epoki pozytywizmu; użycie terminów takich jak utylitaryzm, praca organiczna, praca u podstaw;
  • podkreślenie, że Wokulski to człowiek o bardzo silnej osobowości, ktoś wyjątkowy i przytoczenie dowodów na to, np. mimo bardzo trudnej sytuacji materialnej w młodości zdobywał wykształcenie;
  • podkreślenie złożonej, „podwójnej” osobowości bohatera

 

Warianty wstępu

Wariant 1

W każdej epoce, niezależnie od dominującego w niej światopoglądu, zdarzają się osoby, które popularnie nazywa się romantykami. Z epoką romantyzmu – w historycznoliterackim rozumieniu tego słowa – łączy je kult serca i uczucia, które w ich życiu odgrywa priorytetową rolę. Ludzie ci są wrażliwi, mają skłonność do analizowania przeżywanych przez siebie uczuć i stanów. Takie podejście do życia nie jest zaplanowane. Te osoby po prostu takie są. Chociażby starały się żyć według innych zasad i słuchać tego, co podpowiada chłodny rozum, emocje i serce wezmą nad nimi górę. To, co płynie właśnie z niego, okaże się najważniejsze. Właśnie takim człowiekiem jest bohater Lalki – Stanisław Wokulski, który mimo że przyszło mu żyć w zdroworozsądkowych czasach pozytywizmu i zajmować się przyziemnym zawodem kupca, przeżyje wielkie, prawdziwie romantyczne uczucie.

Wariant 2

Bohaterowie pozytywistyczni nie są porywający. Trudno nie zgodzić się ze słusznością ich działań: nie oszczędzają się w pracy na rzecz innych (Joanna Lipska z A… B… C… Elizy Orzeszkowej), rozumieją cudze cierpienie i w miarę możliwości starają się mu ulżyć (pan Tomasz z Katarynki Prusa), lecz są przy tym jednowymiarowi i zbyt patetyczni. Niełatwo nam ich szczerze polubić, bo nie wzbudzają większych emocji. Nawet gdy kochają, robią to w tak książkowy i bezkrwisty sposób, że trudno nam uwierzyć w szczerość ich uczuć (miłość Justyny i Jana z Nad Niemnem). W każdym ich posunięciu czuje się, że nie są autentycznymi ludźmi, lecz postaciami stworzonymi na potrzeby literatury tendencyjnej (utwór, w którym świat przedstawiony i narracja podporządkowane są z góry powziętej przez autora tezie ideologicznej bądź politycznej, mającej doraźny charakter). Od tych monotonnych sylwetek wyraziście odbiega tylko postać bohatera Lalki, Stanisława Wokulskiego. Jego portret psychologiczny jest żywy, złożony i naprawdę wiarygodny. To nie papierowa, książkowa postać, lecz człowiek z krwi i kości!

Wariant 3

Kolejne epoki przy okazji formułowania swojej filozofii, zasad moralnych i obyczajowych mimochodem kreślą charakterystyczny dla siebie ideał człowieka. W jego osobowoś­ci odbija się wszystko to, co w danym czasie uważa się za wartościowe i ważne. Te wzorce często przenikają do literatury i są widoczne w sylwetkach typowych dla swoich czasów książkowych bohaterów.
Ale i w życiu, i w literaturze spotykamy również osobowości, które są tak bogate i barwne, że nie sposób zamknąć ich w jakichkolwiek ­ramach. Wymykają się próbom klasyfikowania i szufladkowania, przekraczają bariery. Taką właśnie postacią jest główny bohater Lalki – Stanis­ław Wokulski.


Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Skoncentruj się na tym, by z przytoczonego fragmentu wydobyć jak najwięcej cech Wokulskiego – romantyka. Przywołaj sytuację, w której Wokulski pierwszy raz zobaczył pannę Izabelę i podkreśl, że:

  • Nie ma ona nic wspólnego ze zwykłym zauroczeniem mężczyzny piękną kobietą. Nasz bohater posuwa się dalej – przyglądając się wybrance, doświadcza niemal stanów mistycznych. Ma wrażenie, że ona i on już się kiedyś spotkali, istnieje między nimi tajemna nić porozumienia, są sobie przeznaczeni.
  • Ta miłość przypomina metafizyczne uczucia Wertera, Giaura czy Gustawa z IV części Dziadów. Tak samo, jak w przypadku romantyków, uczucie nadaje życiu Wokulskiego sens („Czuł, że stała się ona jakimś mistycznym punktem, w którym zbiegają się wszystkie jego wspomnienia, pragnienia i nadzieje, bez których życie nie miałoby … sensu”).
  • Jak wczesnoromantyczny kochanek Wokulski doświadcza skrajnych nastrojów: gdy panna jest łaskawa, czuje się szczęśliwy, ale gdy jest obojętna lub okazuje przychylność innemu, czuje się strącony w przepaść.
  • Zdarzają się chwile, że Wokulski buntuje się przeciwko własnemu uczuciu. Wtedy zaczyna dostrzegać wady Izabeli (np. że jest pospolita). To zachowanie kojarzy się z godziną rozpaczy z Dziadów, w której Gustaw też surowo ocenia swą ukochaną (słynna kwestia: „Kobieto! puchu marny”…). Lecz szybko powraca do swej namiętności i oddaje się jej ze zdwojoną siłą. To samo dzieje się z Wokulskim – też nie starcza mu sił, by wyzwolić się z sideł miłości. Przeciwnie – zrobi wszystko, by poznać Izabelę.

Teraz pokaż, że skoro zmieniły się czasy, zmienił się też sposób zdobywania kobiety. Tu Wokulski jest człowiekiem swojej epoki:

  • Wie, że do panny z rodziny arystokratycznej może się zbliżyć tylko za pomocą pieniędzy. Dorabia się więc wielkiego majątku (choć mu na nim nie zależy) – to pozwala mu pomóc podupadłym materialnie Łęckim. Przyjaźniąc się z panem Tomaszem, staje się jakby dobrym duchem i finansową podporą. Wykupuje srebra Łęckich, zadłużoną kamienicę, pożycza panu Tomaszowi pieniądze, przeznacza ogromne sumy na pomoc dla ubogich. Zyskuje tym wdzięczność ojca panny, wśród głęboko myślących i czujących osób z jej otoczenia cieszy się uznaniem (prezesowa Zasławska mówi, że „wolałaby uczciwego kupca aniżeli dziesięciu austriackich arystokratów”).
  • Lecz Izabela pozostaje chłodna i nieodgadniona. Chcemy wierzyć, że bohater, który walczył o nią jak pozytywista, będzie nim do końca i wyjedzie do Paryża, do Geista. Ale nie możemy wykluczyć, że popełni samobójstwo, bo znika nam z oczu w ruinach zamku w Zasławiu.

Wariant 2

Zacznij od charakterystyki Wokulskiego pozytywisty. Zauważ, że:

  • Docenia on znaczenie pracy, sam od wczesnej młodości ciężko pracuje.
  • Dorabia się dużego majątku, ale nie jest kapitalistą wyzyskiwaczem, nie żyje tylko dla siebie. Myśli utylitarnie, widzi konieczność pracy u podstaw i pracy organicznej. Jest energicznym, obrotnym przedsiębiorcą swoich czasów.

Teraz zauważ, że jako człowiek żyjący pełnią życia, nie koncentruje swej uwagi wokół z góry powziętej idei. Oprócz wymienionych zalet ma również słabości:

  • Zakochuje się w przypadkowo spotkanej pannie Łęckiej.
  • Niczym romantyk nie stara się nawet walczyć z tym uczuciem, ale snuje na jej temat marzenia i fantazje, które nie mają pokrycia w rzeczywistości.
  • Pozwala, by uczucie zawładnęło nim całkowicie, też jak romantyczny kochanek chce wzbudzić podziw ukochanej. To dla niej pomnaża swoją fortunę. Czyn może wyglądać na typowo nowoczesny i w stu procentach pozytywistyczny, ale jego intencje są w pełni romantyczne, podobnie jak reszta jego zachowań – wykupienie sreber Łęckich, ich kamienicy, rulony imperiałów rzucane podczas kwesty. Za takie postępowanie płaci nie tylko niepotrzebnym wydawaniem pieniędzy (np. klaka dla Rossiego), ale przede wszystkim ogromnym cierpieniem i nękającymi go depresjami.
  • Od chwili, gdy się zakochał, współistnieją w nim dwie osoby: praktyczny kupiec galanteryjny i wrażliwy kochanek na miarę Wertera czy Gustawa z IV części Dziadów. To może wyglądać na niekonsekwencję, ale właśnie tacy jesteśmy my, wszyscy ludzie. Szarpią nami różne, często sprzeczne uczucia, nawet najmądrzejsi z nas popadają w namiętności i fascynacje.

Wariant 3

Zaakcentuj, że nam etapy z jego życia mogą wydawać się normalne i oczywiste, lecz żeby w XIX wieku z posługacza w winiarni zostać studentem, a potem przyjacielem uczonych, trzeba było mieć ambicje i osobowość naprawdę niepospolitą.

  • Zauważ, że człowiekowi o takiej konstrukcji psychicznej trudno jest ustać w miejscu i zadowolić się tym, co ma. Wciąż szuka nowych wyzwań – takim właśnie wyzwaniem dla naszego bohatera stała się Izabela Łęcka. Zobaczył ją na koncercie (już jako wdowiec) i w tym pozornie już wyciszonym człowieku ożyły dawne tęsknoty, marzenia i namiętności, a jego bogata natura przemówiła pełnym głosem.

Teraz skup się na analizie fragmentu:

  • Zauważ, że refleksje Wokulskiego, który przygląda się Izabeli, są niemal metafizyczne i nie do końca realne (przecież naprawdę nigdy wcześniej się nie spotkali, jakie więc powinowactwo duchowe mogło ich łączyć?). Stąd wniosek, że ma wyobraźnię i jest wrażliwy. Ale obok tego „poety” jest i Wokulski realista, który stara się o pannę w konkretny, nowoczesny sposób. Zdobywa wielki majątek i stara się ją poznać, a potem przyciągnąć pieniędzmi. Wykupuje srebra Łęckich i ich kamienicę. Próbuje żyć jak modny człowiek z towarzystwa – pokazuje się w teatrze, na kwestach, kupuje powóz, konia wyścigowego itp.). Właśnie ta bogata natura sprawia, że nie może działać w jeden sposób: być tylko chłodnym pozytywistą (chociaż nieobcy mu utylitaryzm, hasło pracy organicznej i pracy u podstaw – wędrówka po Powiślu) albo szalejącym romantykiem (portmonetkę, której Izabela dotykała w sklepie, traktuje jak relikwię, na parkowej alei szuka śladów jej stóp, marnuje pieniądze na klaki dla lubianych przez nią artystów). Te dwie postawy są nie do pogodzenia, ­Wokulski męczy się, jest śmieszny dla samego siebie, ale brnie dalej i cierpi. Który biegun jego osobowości zwycięży? Tego się nie dowiadujemy, a zakończenie książki nie jest jednoznaczne.


Warianty zakończenia

Wariant 1

We wstępie pracy postawiłeś tezę, że w każdej epoce istnieją romantycy. Potem próbowałeś ją poprzeć przykładami romantycznych poczynań pozytywisty. Teraz pora na wnioski i uogólnienia. Skąd się ten ponadepokowy romantyzm bierze? Czy jest możliwy w naszych czasach? Odwołaj się do tekstu:

  • Znajomy Wokulskiego, doktor Szuman, stwierdził, że nasz bohater „czy to w piwnicy Hopfera, czy to na stepie tak się karmił Aldonami, Grażynami, Marylami”, że wyrobiła się w nim psychiczna potrzeba posiadania ideału, który nigdy nie może się ziścić. Ale czy to do końca prawda? Może tęsknota za wielkim uczuciem, potrzeba uwielbiania, a nawet poświęcenia się dla kogoś zostały mu dane przez naturę tak, jak np. dostaje się kolor oczu? Na to pytanie nie sposób udzielić wyczerpującej odpowiedzi, ale fakt, że w konkretnych, a nawet przyziemnych czasach pozytywizmu istniał człowiek o wrażliwości Wokulskiego, daje nadzieję także i naszemu pokoleniu. Może zawsze będą istniały jednostki, które potrafią czuć i kochać aż do zatracenia, a słowa doktora Szumana „romantycy muszą zginąć” okażą się tylko fałszywym proroctwem?

Wariant 2

Niejednolita, skomplikowana psychologia Wokulskiego sprawia, że jest bohaterem autentycznym. Żyje jak pozytywista, kocha jak romantyk – w życiu często spotykamy się z taką dwubiegunowością. Możemy różnie oceniać jego poszczególne decyzje, ale trudno pozostać wobec nich obojętnym. Ta postać wzbudza emocje i jest całkowicie odmienna od bezbarwnych bohaterów.

Wariant 3

Za to, co szczególnie wartościowe, zawsze się dużo płaci. Także niezwykła osobowość nie zawsze ułatwia człowiekowi życie. Ale sprawia, że staje się ono ciekawe, a oglądany przez nas świat widzimy z różnych, czasem jakże odmiennych punktów widzenia. Wokulski, który żył jak romantyk i jak pozytywista, bezsprzecznie tego doświadczył, dlatego jest postacią, której nie należy współczuć, lecz zazdrościć.

 

Konteksty

  • Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goe­thego – tytułowy bohater dzieła kocha podobnie jak Wokulski. Idealizuje wybrankę, analizuje drobiazgowo swoje stany, nastroje i uczucia. W końcu popełnia samobójstwo. Czy nasz bohater się na nie zdecyduje? Tego, niestety, się nie dowiemy.
  • Giaur George’a Byrona – miłość zdolna do każdego poświęcenia, nawet zabójstwa (zemsta na sprawcy śmierci ukochanej). Wokulskiemu też nie obce były krańcowe nastroje, chociaż przybierały zupełnie inny kształt.
  • IV część Dziadów Adama Mickiewicza – Gustaw, podobnie jak Wokulski, zatapia się w swym uczuciu bez reszty. Przypłaca to obłędem i – prawdopodobnie – samobójstwem (ma niejas­ny status ontologiczny, ale raczej nie jest człowiekiem, lecz upiorem samobójcy). Wokulskiemu też czasem niewiele brak do obłędu, a zakończenie powieści wskazuje, że samobójstwo jest możliwym dopełnieniem jego losu.

Ważne pojęcia

  • Powieść tendencyjna (z tezą) – utwór, w którym świat przedstawiony i narracja podporządkowane są z góry powziętej przez autora tezie ideologicznej bądź politycznej, mającej doraźny, aktualny charakter.
  • Powieść realistyczna – odmiana powieści, w której przestrzegane są reguły realistycznego przedstawiania świata (zasada prawdopodobieństwa, przyczynowo-skutkowe następstwo zdarzeń), ukazywanego przez wszechobecnego narratora. Jej bohaterowie postępują zgodnie ze społeczną i psychologiczną motywacją zachowań.

 

Zobacz:

Stanisław Wokulski – bohater Lalki

Stanisław Wokulski – bohater pozytywistyczny czy romantyczny?

Bolesław Prus – Lalka

Lalka Bolesława Prusa jako zwierciadło ­Warszawy drugiej połowy XIX wieku

Wokulski – romantyk czy pozytywista?

Jak kształtowała się osobowość Stanisława Wokulskiego?

Przedstaw dzieje Stanisława Wokulskiego – głównego bohatera Lalki

Obraz pozytywistycznej Polski