Lektury polskiego pozytywizmu to bardzo „maturalny” materiał. Duże – ale i lubiane powieści, takie jak Lalka, Trylogia, Nad Niemnem, również nowele – mogą śmiało pojawić się na maturze. A jakikolwiek temat maturalny będziesz opracowywać – będzie on osadzony w programie epoki. Zatem założenia pozytywistów i sposoby ich realizacji trzeba znać.

Sytuacja w Polsce

  • Polski pozytywizm to epoka literacka niemająca europejskiego odpowiednika – w Europie, jak wiemy, czasy te noszą miano realizmu. Czas jej trwania można datować między końcem powstania styczniowego 1863 roku a początkami wieku XX. Szczytowy rozkwit pozytywizmu jako epoki literackiej przypada na lata 1871-1885. W ostatnim piętnastoleciu XIX stulecia współistnieje z Młodą Polską.
  • Pozytywistom przyszło żyć w Polsce, w której właśnie stłumiono powstanie styczniowe. Klęska przyczyniła się do zerwania z romantycznym idealizmem. Ogólnonarodowe rozczarowanie do pomysłu walki o niepodległość przyniosło efekt w postaci zmian w myśleniu ludzi: teraz górę wzięły materializm i rzeczowość, wzniosłe idee i kult jednostki ustąpiły naukowemu rozumowaniu i służbie ogółowi. Pozytywizm stał się więc epoką literatury społecznej i realistycznej; poezją zajmowali się nieliczni. Był to też moment, w którym zaczęły kształtować się w Polsce późniejsze podziały polityczne i rozpoczęło się formowanie społeczeństwa: powstały nowe klasy społeczne: proletariat i inteligencja. Pierwsza w wyniku rozwoju przemysłu i miast, druga w wyniku ubożenia szlachty, która zaczęła utrzymywać się, wykorzystując swoje wykształcenie.
  • Nowa grupa społeczna – wysadzeni z siodła.
    Wysadzony z siodła to tytuł wydanej w roku 1890 powieści Antoniego Sygietyńskiego, opowiadającej dzieje powstańca z roku 1863, który po powrocie z zesłania, pozbawiony majątku, stopniowo spada w hierarchii społecznej, aż w końcu musi się zadowolić posadą służącego. Dość szybko tytuł powieści stał się powszechnym określeniem przedstawicieli zdeklasowanej szlachty – tych, którzy po powstaniu styczniowym utracili majątki i w tej zupełnie nowej dla siebie sytuacji zmuszeni byli poszukać zajęcia dającego utrzymanie.
  • Pozytywizm w Polsce to epoka gwałtownego rozwoju prasy. Nigdy dotąd nie była ona aż tak ważna dla ogółu życia kulturalnego. Współtworzyli ją, jako dziennikarze i felietoniści, najważniejsi pisarze i myśliciele epoki! Wtedy też publikowano w odcinkach większość ówczesnych powieści. Najważniejsze pozytywistyczne pisma to Przegląd Tygodniowy, Kurier Codzienny, Kurier Warszawski, Kurier Poranny, Ateneum, Niwa.

Centra epoki to

Warszawa
Niekwestionowana stolica pozytywizmu – zwanego zresztą też pozytywizmem warszawskim. Tu ukazują się najważniejsze ówczesne czasopisma. Tu też działają grupujący się wokół tych pism najsłynniejsi pisarze i publicyści epoki: Orzeszkowa, Konopnicka, Prus, Sienkiewicz, Świętochowski.

Kraków
Tu działa konserwatywne ugrupowanie tak zwanych stańczyków – między innymi Józef Szujski, Stanisław Tarnowski i Stanisław Koźmian – liberalni konserwatyści głoszący sprzeciw wobec romantyzmu i idei powstania oraz politykę lojalnego umiaru wobec władz zaborczych.

Publicystyka i prasa pozytywizmu

Program pozytywistów warszawskich

Grupa młodych zapaleńców, wśród nich m.in. Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, stworzyła program, nazwany pozytywizmem warszawskim, który miał być pomysłem na ocalenie narodu i pokonanie bolączek ówczesnego społeczeństwa.

Cele pozytywistów

  • Po klęsce kolejnego zrywu powstańczego – rozwój oświatowy, kulturalny i gospodarczy kraju w istniejącej sytuacji politycznej.
  • Krzewienie świadomości narodowej.
  • Dążenie do szczęścia jednostek i narodu przez celowy, harmonijny rozwój wszystkich stanów i grup społecznych.
  • Utylitaryzm literatury – ma służyć społeczeństwu, mieć wymiar użyteczny.

Główne hasła programu pozytywistów warszawskich

1. Praca organiczna!

Postulat harmonijnej współpracy przedstawicieli wszystkich stanów, równouprawnienia dla wszystkich stanów i warstw, rezygnacji z przesądów społecznych. Wywodzi się z poglądu, iż społeczeństwo to jeden organizm i choroba każdej jego części oznacza niedomaganie całości.

O pracy organicznej pamiętaj, analizując:

  • Lalkę Prusa – ukazuje biedę i zaniedbanie ubogich warstw społecznych, zepsucie arystokracji, jej hermetyczność. Sugeruje, że nad obiema warstwami społecznym trzeba pracować.
  • Nowele pozytywistów – często są obrazami choroby, jaka toczy społeczeństwo – nędzy i braku wykształcenia na wsi, krzywdy dziecka wiejskiego, ciemnoty urzędników.
  • Nad Niemnem Orzeszkowej – tam wyraźnie warstwy „chore” zostały skontrastowane ze zdrowymi – te zaś cechuje praca, uczciwość, zorganizowanie, miłość do ziemi. Wyznawcą organicyzmu jest tu Witold Korczyński – porte-parole autorki.

2. Praca u podstaw!

Hasło nakładające obowiązek pracy warstw wyższych na rzecz warstw niższych: wspierania, edukowania, nauczania chłopów i robotników zarówno w zakresie wiedzy elementarnej (czytania, pisania, rachowania), jak i ogólnej wiedzy o świecie – w celu zyskania przez nich świadomości narodowej i obywatelskiej.

Postulaty pojawiają się obok pracy organicznej we wszystkich wyżej wymienionych utworach. Pomagając biedocie – Wysockim, magdalence – Wokulski wykonuje właśnie taką pracę u podstaw. Żąda pracy nad wykształceniem wsi Sienkiewicz w Szkicach węglem – pokazując, do jakiej tragedii doprowadza ciemnota i manipulacja wieśniakami.

3. Równouprawnienie kobiet!

Nawoływanie do emancypacji ma pewien związek z ogólnoświatową walką kobiet o zyskanie większych praw, ale w Polsce wiązało się przede wszystkim ze specyficzną sytuacją kobiet po upadku powstania styczniowego. Kiedy mężowie polegli w powstaniu bądź zostali zesłani na Sybir, a majątki skonfiskowano, pozostały bez środków do życia, lecz także bez wykształcenia, umiejętności, które pozwoliłyby im znaleźć pracę i utrzymać się. A zatem w warunkach polskich postulat równouprawnienia oznaczał przyznanie kobietom prawa do edukacji, zdobywania wiedzy, umiejętności, dzięki którym mogłyby zarabiać, a w końcu – prawa do zatrudniania ich na godziwych warunkach (za odpowiednią pensję), pozwalających na utrzymanie rodziny.

Zagadnienie równouprawnienia kobiet może się pojawić przy tematach związanych z Nad Niemnem. Justyna jest przykładem zubożałej krewnej, która musi żyć na cudzym garnuszku, nie jest ani samodzielna, ani spełniona – dopiero jej decyzja zamążpójścia za Bohatyrowicza czyni jej życie sensownym.

Problem dotyczy też Izabeli Łęckiej – i innych arystokratek z Lalki. W sytuacji zubożenia jedynym wyjściem staje się dla nich korzystne zamążpójście – nie ma mowy na przykład o samodzielnym utrzymywaniu się z pracy.

Warto pamiętać o innej ważnej powieści podejmującej ten temat: Emancypantkach Bolesława Prusa.

4. Równouprawnienie Żydów!

Żydzi stanowili pokaźny procent społeczeństwa, lecz zarazem byli grupą zachowującą dużą odrębność. Tymczasem wielu Żydów, zyskując odpowiednie wykształcenie, pragnęło znaleźć właściwsze miejsce w społeczeństwie. Często nie odczuwali odrębności, posługując się językiem polskim, czując głębokie więzi kulturą polską (ich przodkowie zadomowili się na ziemiach polskich już przed wiekami).

Pozytywistów niepokoiło to, że kilkumilionowa rzesza Żydów spychana jest na margines społeczeństwa i, jeśli idzie o rozwój tegoż społeczeństwa, stanowi zupełnie niewykorzystany potencjał. Dlatego nawoływali do równouprawnienia, a ściślej asymilacji, czyli stapiania się Żydów z resztą mieszkańców ziem polskich – aby zgodnie z ideami pracy organicznej mogli stać się twórczymi członkami całego narodu.

O tym zagadnieniu pamiętaj przy noweli Mendel Gdański Marii Konopnickiej.

5. Scjentyzm

– wiara w wiedzę, zaufanie i szacunek do nauki, postulat szerzenia oświaty – zwłaszcza wśród niewykształconych, najbiedniejszych warstw. Zwróć uwagę na ten punkt programu, analizując Lalkę. Scjentyści tu przedstawieni to Julian Ochocki i doktor Szuman. Bohaterowie powieści wierzą w naukę jako zbawienie ludzkości. Prus swoiście podchodzi do zagadnienia, wymyślając metal lżejszy od powietrza – który staje się symbolem wiary we wszechmoc nauki i w szczęście, a także tworząc postać uczonego Geista, którym zachwyca się Wokulski. Z kolei w Nad Niemnem wiarę w naukę reprezentuje młode pokolenie – rzecznikiem idei jest tu Witold Korczyński.

 

Naucz się przyporządkować utwór do jednego z trzech nurtów prozatorskich

1 Realizm tendencyjny – powieści i nowele z tezą

  • Cel utworu: udowodnić słuszność tezy i rozpropagować ją!
  • Przykład: Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza

W realizmie tendencyjnym – autorskim pomyśle pozytywistów warszawskich – utwór, cała jego treść i styl, służy ilustracji określonej tezy społecznej. W myśl utylitarystycznych zasad pozytywistów literatura ma służyć społeczeństwu, zwłaszcza idei pracy organicznej. Pisarz wykrywa wady systemu społecznego, aby następnie przerysować je nieco w swoim utworze i w ten sposób wskazać, co w społeczeństwie należy zmienić. Liczy się dla niego nie wartość artystyczna dzieła, lecz jego społeczna przydatność. Powstało wiele utworów tendencyjnych, zarówno nowel, jak i powieści. Jedna z ulubionych tez pozytywistów dotyczyła ciężkiej sytuacji dzieci z najniższych warstw społecznych. Pojawia się w A… b… c… Orzeszkowej, Naszej szkapie Konopnickiej, Antku Prusa, utworach Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela i Janku Muzykancie Sienkiewicza.
W noweli Janko Muzykant tytułowy bohater to dziecko – wiejski geniusz muzyczny, który zakrada się do dworskiego kredensu, by dotknąć skrzypiec. Przyłapany, zostaje tak zbity, że po trzech dniach umiera.

Wniosek: to przecież genialnemu Jankowi należy pomóc, a nie dzieciom z zagranicy. To on, a nie one, powinien mieć możliwość rozwoju. Niestety, w istniejącej sytuacji społecznej Janko nie ma szans na edukację.

2 Dojrzały realizm

  • Cel utworu: stworzyć portret świata!
  • Przykład: Lalka Bolesława Prusa

W drugiej połowie lat 80. XIX stulecia polskie powieści zaczynają nadążać za europejskimi zdobyczami techniki realistycznej. Pisarze odchodzą od pisania utworów z tezą i biorą się do tworzenia wielkich epickich portretów rzeczywistości. Przedstawiają świat zgodnie z wzorcami wypracowanymi przez Balzaka, a przy tym korzystają z dokonań artystów i psychologów, którzy tworzyli później niż autor Komedii ludzkiej. Nie chodzi już o udowodnienie jakiejś teorii społecznej. Celem pisarza staje się stworzenie dzieła niezależnego od idei – będącego swoistym portretem świata, odzwierciedlającym całe jego bogactwo i zróżnicowanie.

Najwybitniejszym przykładem literatury dojrzałego realizmu w Polsce jest Lalka Bolesława Prusa. Kunsztowna i logiczna konstrukcja utworu opiera się na niezwykle skomplikowanym pod względem psychologicznym wątku miłosnym. Oprócz tego jednak mamy całe bogactwo innych wątków – przewijających się przez świat problemów ideowych tamtego okresu i panoramę ówczesnego społeczeństwa, wszelkie jego kręgi i warstwy. Niemal każdy bohater jawi się jako oddzielna, niezależna, charakterystyczna postać. W Lalce nie ma uproszczeń i papierowych wyborów. Ludzkie motywacje są złożone i często zaskakujące – zupełnie jak w życiu. Wraz z postacią Rzeckiego pisarz wprowadza drugiego narratora (pierwszy jest wszechwiedzący), a poza tym w powieści odnaleźć można elementy narracji personalnej. Wszystko to stawia Prusa w gronie największych nowatorów Europy okresu realizmu.

3 Powieści historyczne pisane ku pokrzepieniu serc!

  • Przykład: Potop Henryka Sienkiewicza

Powieści historyczne Sienkiewicza przyniosły mu popularność, jakiej nie miał żaden twórca w historii literatury polskiej, wielką sławę, a także dochody od razu po publikacji.

Na pytania o cel pisania powieści historycznych Sienkiewicz odpowiadał, że robi to ku krzepieniu serc. Czasem dodawał jeszcze, że pragnie przedstawić swoim czytelnikom historie i obyczaje dawnych czasów, że pracę swoją poprzedził gruntownymi studiami o kulturze portretowanych epok. Rzeczywiście, w jego dziełach widać sporą dbałość o historyczny szczegół. Głównie jednak w sferze obyczajowej i scenograficznej. Jeśli natomiast idzie o tak zwaną prawdę historyczną, pisarz pozwala sobie na spore manipulacje. Akcja Potopu rozgrywa się w czasie najazdu szwedzkiego – wielkiej, cudem tylko odpartej inwazji, która wraz z powstaniami kozackimi i wielkim kryzysem politycznym w zasadzie dobiła polską obronność i gospodarkę. Bohaterowie tej powieści to najprawdziwsi Sarmaci, wręcz warchoły, jak młody Kmicic – zawsze wychodzą z opresji, nie są ideałami, ale potrafią naprawić swoje błędy.

 

Naucz się rozpoznawać i wskazywać techniki pisarskie w tekstach

W Lalce – dwugłos narracyjny

W rozważaniach na temat Lalki często podkreśla się wyrafinowany jak na owe czasy zabieg konstrukcyjny, jakim było wprowadzenie do utworu podwójnej narracji. Mamy do czynienia z dwoma narratorami.

  • Pierwszy z nich to typowy dla dojrzałego realizmu, dyskretny narrator auktorialny. To ten główny narrator powieści. Jego rola jest tu jednak ograniczona. Nie jest całkowitym „władcą” opowieści, jak choćby narrator w Ojcu Goriot. Nie uprzedza faktów, nie ocenia wydarzeń. Prawie zawsze pozostawia ocenę czytelnikowi. Jego zadaniem nie jest bowiem ocena, lecz opis. Jest chłodny i bezstronny – przygląda się wydarzeniom z odległej, spokojnej perspektywy. Najczęściej oddaje głos samym postaciom – przez swoje wypowiedzi i zachowania w znacznej mierze przejmują one na siebie ciężar narracji.
  • Zupełnie inną strukturę narracji mają rozdziały stylizowane na pamiętnik Rzeckiego. W nich narratorem jest sam stary subiekt. On nie jest już tak bezstronny. Daje wyraz swym emocjom, prezentuje swoje poglądy społeczne i polityczne. Wypowiada się na temat poszczególnych wydarzeń i osób – zachowuje się jak klasyczny narrator wszechwiedzący z utworów wczesnego realizmu. Wiadomo jednak, że przez wypowiedzi narracyjne Rzeckiego prezentowany jest punkt widzenia tylko tej jednej postaci – a nie autora. Stary subiekt żyje w tej powieści własnym, oddzielnym życiem.

W Lalce – kompozycja otwarta

Lalka to powieść, która się nie kończy. Niektórzy badacze posuwają się też do twierdzenia, że wcale się nie zaczyna! Sporo w tej tezie świadomej przesady. Chodzi jednak o to, że wydarzenia podstawowe dla akcji utworu stopniowo wyłaniają się z przeszłości, są kontynuacją wspomnień. Z kolei zakończenie Lalki jest otwarte w bardziej oczywisty sposób – nie wiemy mianowicie, co się stało z głównym bohaterem. To właśnie kompozycja otwarta – bez jasno zarysowanego początku i końca. Cóż, w życiu też tak jest – „kompozycję zamkniętą” ma przecież tak naprawdę dopiero kompletna biografia człowieka, zaczynająca się od narodzin, a kończąca się śmiercią.

W Nad Niemnem – milieu

W utworze Orzeszkowej mamy do czynienia ze stosowaną przez europejskich realistów techniką milieu – z francuskiego: techniką środka – czyli z charakterystyką postaci za pomocą opisu ich otoczenia. Oto kilka przykładów:

  • Opis domu Jana, poszczególnych izb: proste meble, bezpretensjonalne dekoracje, obrazki świętych, przytulność, ład i porządek – od razu wiemy, że młody Bohatyrowicz jest człowiekiem pracowitym, pobożnym, schludnym i gościnnym.
  • Opis koni należących do Jana, silnych, wytrzymałych zwierząt o błyszczącej sierści – pozwala wyciągnąć wniosek, że Jan lubi zwierzęta, dba o nie, nie traktuje ich tylko jako narzędzi pracy, lecz jak żywe istoty.
  • Opis czarnej sukni Justyny – skromnej, bezpretensjonalnej, właściwie bez ozdób, ale zdradzającej dobry smak i nawet pewną znajomość mody; opis silnych i opalonych dłoni dziewczyny – wiadomo, że nie była ona niewolnicą mody, ale dbała o wygląd zewnętrzny. Nie chciała, aby jej uroda przesłaniała zalety ducha.

W Potopie – wielogatunkowość i stylizacja

Wielogatunkowość

W całej Trylogii, a także w innych powieściach historycznych, Sienkiewicz połączył:

  • tradycję homerycką i eposu rycerskiego: rozbudowane, patetyczne opisy bitew, wysławianie bohaterskich czynów, kult rycerskości i waleczności;
  • tradycję romantycznej powieści rycerskiej;
  • elementy romansu (historie miłosne, zwłaszcza perypetie Kmicica i Oleńki);
  • cechy powieści przygodowej;
  • elementy baśni: wiele nieprawdopodobnych przygód, szczęśliwe zakończenie.

Stylizacja

Język zastosowany przez Sienkiewicza w Potopie stanowi przykład stylizacji archaicznej. Nie jest to język, jakiego używano w wieku XVII, ale ma wszystkie najważniejsze i charakterystyczne cechy XVII-wiecznego.

Cechują go:

  • makaronizmy – wyrażenia łacińskie wtrącane w tok wypowiedzi polskojęzycznej;
  • szyk przestawny – taki jak w zdaniu łacińskim, w którym orzeczenie stało na końcu;
  • znamienne porzekadła i powiedzenia;
  • kwiecisty styl, ozdobniki;
  • niekiedy dosadność, rubaszność.

Najwyraźniej wszystkie te cechy widać u gawędziarza i krasomówcy pana Zagłoby.

Pozytywizm – złoty wiek nowelistyki polskiej

Zapamiętaj o nowelach

Pozytywizm to złoty wiek nowelistyki polskiej. Szczególną uwagę warto zwrócić na nowele z obowiązkowej listy lektur: należą do nich: Kamizelka Bolesława Prusa, Gloria victis Orzeszkowej i Mendel Gdański Konopnickiej.

  • Klasyczna postać noweli ukształtowała się we Włoszech w epoce renesansu – przede wszystkim pod piórem Giovanniego Boccaccia, autora Dekameronu (słynna teoria sokoła).
  • W Polsce nowela pojawia się na dobre dopiero w okresie pozytywizmu – ale za to od razu jako jeden z najważniejszych gatunków literackich, ponieważ jako krótki utwór doskonale nadaje się do propagowania w literaturze pozytywistycznych idei społecznych! Drugą okolicznością sprzyjającą popularności tego gatunku w drugiej połowie XIX stulecia jest lawinowy rozwój prasy. Utwór krótki i zwięzły doskonale nadaje się do zamieszczenia w czasopiśmie – przyciąga czytelników i ubarwia periodyk. Daje także ówczesnym pisarzom możliwość szybkiego zarobku – o wiele łatwiej zamieścić w prasie nowelę czy opowiadanie niż obszerną powieść.
  • Teoria sokoła – chwyt decydujący o kształcie klasycznej noweli nosi miano sokoła: utwór taki oparty jest na motywie dominującym, którym jest rzecz zyskująca znaczenia symboliczne. Element ten pojawi się na każdym ważnym etapie akcji, odgrywa kluczową rolę w utworze, najczęściej znajduje się też w tytule. Nazwa tego zabiegu kompozycyjnego odwołuje się do noweli Boccaccia Sokół, w której motywem dominującym jest właśnie tytułowy ptak.
  • Za typową dla drugiej połowy XIX stulecia uznać można choćby Kamizelkę Prusa, porównywalną z nowelami Gogola i Czechowa obrazkiem z życia mieszkańców miasta. W kręgu typowych rozwiązań realistycznych mieści się także Latarnik Sienkiewicza – stworzony ze sporą dbałością o sportretowanie bohatera zgodnie z techniką milieu, utwór lekko niejednoznaczny.
  • Drugi kierunek w nowelistyce to próba eksperymentów w dziedzinie konstruowania noweli. Szczytowe osiągnięcie formalne w nowelistyce pozytywizmu to Gloria victis Elizy Orzeszkowej – z czterech co najmniej powodów. Po pierwsze, funkcję narracji spełnia w tym utworze rozmowa między roślinami a wiatrem. Po drugie, elementy realistyczne i historyczne przeplatają się z symboliką fantastyczną i mitologiczną. Po trzecie, zachowując konstrukcję noweli, Gloria victis zawiera jednocześnie elementy wspomnień i retrospekcji. Po czwarte, tworząc tę nowelę, autorka stosowała środki formalne charakterystyczne dla impresjonizmu i symbolizmu, czyli nurtów artystycznych przynależnych już do następnej epoki – Młodej Polski (uwaga – ta nowela należy do lektur obowiązkowych).

Zobacz:

Wstęp do pozytywizmu – charakterystyka epoki

Pozytywizm – czas rozwoju prozy

Pozytywizm – czas rozwoju prozy

Pozytywizm – nowele

Pozytywizm w Polsce – datownik