Wiedza podstawowa
Tragedia grecka
Przykłady sformułowań:
• Tragizm i tragedia. Objaśnij pojęcia, podaj przykłady; pochodzenie tragedii, teatr antyczny.
• Antygona Sofoklesa – tragedia o ludzkich losach.
• Antygona i Kreon jako bohaterowie tragiczni.
• Cechy dramatu antycznego i szekspirowskiego na przykładzie poznanych utworów.
• Porównaj cechy dramatu antycznego, szekspirowskiego i romantycznego.
Treści podstawowe:
Kategoria tragizmu jako sytuacji wyboru spośród dwu równorzędnych racji. Jakąkolwiek decyzję podejmie bohater tragiczny – przyniesie mu ona negatywne następstwa.
- Tragedia – to gatunek dramatyczny, oparty o konflikt tragiczny. W przeciwieństwie do komedii uznawany za gatunek wysoki, ośrodkiem akcji jest tu bohater tragiczny, który w finale ponosi klęskę.
- Tragedia wywodzi się z Dionizji Wielkich – świąt ku czci Dionizosa. Pierwszym aktorem prowadzącym dialog z chórem i koryfeuszem był Tespis (VI w. p.n.e.)
- Tragedia grecka ma ściśle określoną kompozycję: dzieli się na epeisodia i stasimony, parodos i exodus (wejście i wyjście chóru). Istotna jest zasada trzech jedności (miejsca, akcji, czasu) obecność chóru i rola fatum (przeznaczenia) w losach bohaterów.
- Tragedia, która weszła do kanonu lektur: Antygona.
Dzieje odważnej dziewczyny z nieszczęsnego rodu Labdakidów okazały się ponadczasową prezentacją zderzenia praw jednostki z interesami ogółu, prawa religii z prawem państwowym, uczucia z nakazem. Między posłuszeństwem sercu, bogom i zwyczajowi a lojalnością wobec władzy musiała wybrać Antygona. Ale i Kreon jest postacią tragiczną: musi wybrać między obroną autorytetu władzy i racją stanu a uczuciem i interesami rodziny. Zwycięstwo moralne przypadnie Antygonie.
Tragedia grecka to pierwsze ogniwo w całym łańcuchu rozwojowym gatunków dramatycznych, a za razem punkt odniesienia. Łamano jej prawa lub nawiązywano do nich:
- tragedia grecka
- reguła 3 jedności
- zasada decorum
- obecność chóru
- ograniczona liczba aktorów
- dramat szekspirowski rozbija 3 jedności: wielka przestrzeń, objętość czasu, wielowątkowość
- eliminuje chór
- zrywa z decorum
- sceny z dużą liczbą osób
- dramat romantyczny
- nawiązuje do Szekspira
- ma kompozycję otwartą
- bohater romantyczny nosi piętno tragizmu
- sceny cząstkowe (np. Dziadów) nawiązują do reguł klasycznych
- antyteatr
W pewnym sensie wznawia cechy tragedii greckiej. Jedność miejsca akcji, czasu, uboga scenografia. Np. Różewicz w Kartotece wprowadza chór.
Jak uatrakcyjnić wypowiedź?
- Znajomością innych niż Antygona tragedii antycznych. Choćby dziejów jej ojca Edypa, które obrazują wiarę ludzi starożytnych w siłę fatum, pokazują ironię tragiczną. Możecie wspomnieć choćby słowem o innych słynnych postaciach: Elektrze (bohaterce sztuk Sofoklesa, Ajschylosa, Eurypidesa) – kochającej swojego ojca, a nienawidzącej matki, aż do zabójstwa Klitajmestry. „Kompleks Elektry” jest przecież swoistym przełożeniem „kompleksu Edypa” na płeć żeńską – dziewczynki podświadomie zazdrosne o matkę (według teorii Freuda). Matkobójcą jest zresztą Orestes – brat Elektry, bohater trylogii Ajschylosa pt. Oresteja. Ciekawostką może być informacja o tym, że dzieje dzieci Agamemnona (bo są nimi Elektra i Orestes) stały się ulubionym tematem artystów antycznych: malarstwa wazowego, ściennego, a także rzeźby.
- Wiedzą o kontynuacjach i nawiązaniach w późniejszej literaturze. Może to być wzmianka o kompozycji Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego lub Kartoteki Różewicza. Może być też zdanie o współczesnym nurcie, nawiązującym do antyku, we współczesnej literaturze amerykańskiej. Najsłynniejszą perłą tego nurtu jest dramat O’Neilla Żałoba przystoi Elektrze. Można wspomnieć o obecności „greckiego chóru” w komedii Woody`ego Allena Jej wysokość Afrodyta.
- Informacją o tym, że motywy tragedii greckich posłużyły jako inspiracje dla twórców innych dziedzin, np. opery. Istnieje opera Elektra (Richard Strauss), Antygona Honeggera, Orestes Cimarosy.
- Zainteresowaniami kulturą grecką i rzymską. Można ich dowieść zdradzając rozeznanie wśród opracowań dotyczących tej epoki (książki z serii ceramowskiej lub popularne tytuły Aleksandra Krawczuka).
Epos
Sformułowania:
• Epos jako gatunek literacki;
• Bohaterowie eposów starożytnych i ich postawy
• Epos na tle rozwoju literatury od antyku po wiek XIX
• Cechy epickie Iliady i Pieśni o Rolandzie na przykładzie fragmentów
Mitologia
Sformułowania:
- Postacie mitologiczne i biblijne jako symbole wartości uniwersalnych.
- Przykłady wykorzystania postaci, motywów, wątków z mitologii greckiej lub rzymskiej w literaturze późniejszych epok.
- Trwałość mitów w kulturze ludzi wszystkich epok.
- Na czym polega uniwersalizm mitów?
Zapamiętaj!
Do późniejszych nawiązań należą:
• Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego
• Mit Syzyfa Alberta Camusa (zbiór esejów)
• Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego
• Ikar opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza
• Ulisses powieść Jamesa Joyce’a
• Pigmalion sztuka Bernarda Shawa
Wiersze:
• Zbigniew Herbert – Stary Prometeusz, Nike, która się waha, Brzeg, Apollo i Marsjasz
• Stanisław Grochowiak – Ikar
• Ernest Bryll – Wciąż o Ikarach głoszą
• Leopold Staff – Odys,
• Wisława Szymborska – Larum dla Kasandry
Do najbardziej znanych płócien należy obraz Bruegla pt. Upadek Ikara.
Biblia
Sformułowania:
• Biblia i antyk jako dwa źródła kultury późniejszych epok
• Biblia jako przedmiot stylizacji, parafraz i aluzji w literaturze polskiej
• Motywy biblijne w literaturze staropolskiej
• Biblia – dzieło wielogatunkowe
Zapamiętaj późniejsze nawiązania:
• wymowę poezji barokowej – nawiązującą do Księgi Koheleta
• Księgi narodu polskiego, Księgi pielgrzymstwa polskiego – Adama Mickiewicza (styl, tytuł, kreacja Mesjasza Narodów)
• Wizję apokalipsy w Hymnach Kasprowicza, w Małej apokalipsie Konwickiego, w poezji, w Imieniu róży Umberto Eco
• Mistrz i Małgorzata Bułhakowa (motyw szatana, dzieje Chrystusa)
• Sto lat samotności Marqueza ( wyraźne aluzje w ukształtowaniu fabuły)
Zobacz: