Biblia i antyk – czy możliwe są porównania?
Mówi się, że nasza kultura wyrosła z dwóch źródeł: Biblii oraz antyku. Mitologia, filozofia i sztuka starożytnej Grecji wpłynęły na nas na równi z wiarą Starego i Nowego Testamentu. Po Grekach odziedziczyliśmy kulturę oraz podstawy nauki, po starożytnych Izraelitach przykazania moralne. Jednakże nasza kultura nie byłaby tą samą bez Biblii, tak jak trudno wyobrazić sobie naszą etykę bez wpływu tradycji antycznej.
Inne, pokrewne tematy
• Wpływ mitologii, filozofii i sztuki greckiej na naszą kulturę.
• Rola Biblii w kulturze europejskiej.
• Dwie mitologie – antyczna i biblijna.
Przydatne sformułowania
- Wpływ „Biblii” i antyku na naszą kulturę jest nie do przecenienia. Bez starożytnych tradycji na pewno nie bylibyśmy tacy sami.
- Biblia i mitologia grecka uczą: jak żyć, co zrobić żeby zasłużyć na Bożą łaskę, jak odróżnić dobro od zła i prawdę od kłamstwa.
Uwaga termin
Accomodatio to termin stworzony przez jezuitów w epoce baroku. Oznacza wykorzystywanie mitologii greckiej na użytek chrześcijaństwa. Tradycja antyczna jest pogańska – czyli zła, jeżeli jest jednak używana w dobrym – czyli chrześcijańskim – celu, automatycznie sama staje się dobra. Dlatego poeci religijni nie widzieli nic niestosownego w odwoływaniu się do greckich bogów w wierszu wychwalającym wielkość Boga chrześcijańskiego.
Analiza tematu
Twoje zadanie polega na rozpatrzeniu podobieństw i różnic między kulturami: antyczną i biblijną. Musisz zwrócić uwagę na obecne w nich: mity kosmogoniczne (opowiadające o stworzeniu świata), zasady moralne, wizerunek człowieka, jego relację z Bogiem lub bogami. Nie zapomnij też ocenić wpływu obu kultur na czasy późniejsze. Zastanów się nad tym, jak wiele przejęliśmy od Greków i Izraelitów.
Propozycje wstępu
Możliwość 1
Zacznij od ogólnych rozważań nad wpływem starożytności na kulturę europejską. Zastanów się, co znaczy, wielokroć powtarzane w szkole zdanie, mówiące, że: „starożytność to kolebka naszej kultury”? Zwróć też uwagę na przedziwną koegzystencję, czyli współwystępowanie, tradycji biblijnej z tradycją antyczną. Przecież dla chrześcijanina mitologia grecka wywodzi się z religii pogańskiej, czyli takiej, na której nie należałoby się opierać. W średniowieczu, renesansie czy baroku treści chrześcijańskie nieustannie poprzeplatane były elementami antycznymi. W wierszach religijnych występowali bogowie greccy, a cała średniowieczna teologia została zbudowana na podstawie filozofii Arystotelesa. Artyści chrześcijańscy przez wieki całe stosowali zasadę „twórczego wykorzystywania” – używali tradycji antycznej, gdyż była świetnym materiałem literackim. W samą mitologię, rzecz jasna, nie wierzyli w ogóle. Zastanów się także nad konkretnymi przykładami, popierającymi Twoje rozważania. Zwróć uwagę na to, jak postrzegany był świat w Biblii i mitologii, a jak postrzegany jest teraz.
Możliwość 2
Zastanów się, czy mitologia grecka różni się rzeczywiście tak bardzo od Biblii. Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że więcej jest – między nimi – różnic niż podobieństw. Przy dokładniejszym spojrzeniu okaże się jednak, że obie tradycje są nieco do siebie podobne. Po kolei:
Główne różnice:
- Religia grecka jest politeistyczna – judeochrześcijańska monoteistyczna.
- Bogowie greccy nie zawsze są sprawiedliwi, często kierują się impulsem – Bóg biblijny nigdy tego nie czyni.
- Człowiek w mitologii greckiej jest dla bogów (zwłaszcza na początku) istotą niewiele różniącą się od zwierząt – w Biblii został stworzony „na podobieństwo Pana”.
- Mitologia grecka jest bardziej sceptyczna – ludzie nie zawsze respektują prawa bogów, często próbują oszukać władców olimpijskich – w Biblii nie mają aż tyle swobody.
Główne podobieństwa:
- Stworzenie świata w mitologii greckiej i w Biblii przedstawione jest w zaskakująco podobny sposób!
- Człowiek był dla starożytnych Greków igraszką w rękach bogów i Fatum – podobnie jest w Biblii, gdzie Bóg decyduje o ludzkim losie.
- Obie tradycje rozwijają podobne koncepcje etyczne.
- W obu mitologiach znajdziemy podobnych bohaterów, na przykład herosów.
Propozycje rozwinięcia
Możliwość 1
W rozwinięciu pracy możesz skupić się na uniwersalnych przekazach Biblii i tradycji antycznej. Mówiąc krótko: zastanów się, co przetrwało po obu starożytnych kulturach. Obie mitologie – grecka i żydowska – w podobny sposób mówią o powstaniu świata i miejscu człowieka na ziemi. Próbują tłumaczyć mechanizmy rządzące życiem ludzkim, oraz dają rady, dotyczące tego, jak należy w życiu postępować. Możesz powiedzieć, że Biblia i mitologia grecka to wielkie „księgi praw”. Z drugiej strony zauważ, że owe prawa często się od siebie różniły. Stary Testament to nie to samo co Iliada czy Odyseja. Najwięksi bohaterowie Greków – Achilles i Odyseusz – nie zawsze są postaciami godnymi naśladowania. Pierwszy morduje setki – często niewinnych – Trojańczyków, drugi notorycznie oszukuje, kradnie i działa tak, aby wynieść ze wszystkiego jak najwięcej korzyści dla siebie. Mojżesz – jeden z bohaterów Księgi Rodzaju – w związku z tym, że przelał zbyt wiele krwi, nie mógł wejść do Ziemi Obiecanej. Achilles – za to samo – zyskał wielką sławę i stał się „równy bogom”. Zauważ, że starożytni Grecy byli po prostu większymi realistami – według nich należało być w życiu tak sprytnym i przebiegłym jak Odyseusz, a nie pokornym i cierpliwie znoszącym wyroki losu, jak Hiob.
Zwróć uwagę na to, że Biblia i mitologia grecka są podstawowymi tekstami naszej kultury. To przecież z nich wywodzi się cała nasza literatura! Wskaż na podstawowe toposy literackie o rodowodzie biblijnym i antycznym. Niektóre z nich to: motyw wędrówki (podróże Odyseusza, wędrówka narodu żydowskiego do Ziemi Obiecanej), winy niezawinionej (bohaterowie tragedii, losy Hioba), bohaterskiego poświęcenia (Prometeusz, Samson, śmierć Jezusa). Zauważ także, jak wiele zawdzięcza tym dwóm starożytnym tradycjom nasz język – z Biblii i antyku czerpiemy do dziś związki frazeologiczne, materiał do porównań i metafor (na przykład: „hiobowe wieści”, „syzyfowa praca”, „zamienić się w słup soli”, „być synem marnotrawnym”).
Możliwość 2
Kontynuuj strategię ze wstępu: skup się na analizowaniu podobieństw i różnic, zachodzących między tradycjami: antyczną i biblijną. Zacznij od różnic. Religia grecka jest politeistyczna – bogowie tworzą wielką, połączoną wieloma zależnościami rodzinę. Jahwe – bóg żydowski – jest jedynym władcą świata, to bóg samotny – bez rodziny i krewnych. Pamiętaj, że ta cecha czyni go wyjątkowym na tle ówcześnie powstałych mitologii! Greccy bogowie są niejako „stworzeni na podobieństwo ludzkie” – ulegają pokusom, miotają nimi namiętności, złoszczą się, cieszą, zazdroszczą. Jahwe – nawet jeśli czasem wpada w „ludzką” złość – nigdy nie knuje i nie szuka podstępów jak Zeus. Nie mówiąc już o tym, że nie gwałci Ziemianek, tak jak wielokroć czynił to władca Olimpu!
Zastanów się także nad pozycją człowieka w greckim świecie mitologicznym. Według Greków zostaliśmy stworzeni przez Prometeusza i gdyby nie wykradł on dla nas ognia i nie nauczył rzemiosł – do dziś nie różnilibyśmy się zbytnio od zwierząt. W Biblii człowiek jest od początku na pierwszym miejscu wśród wszelkich bytów. Bóg stworzył człowieka „na swoje podobieństwo”, aby panował nad zwierzętami. Dlatego człowiek w Biblii jest wdzięcznym sługą Pana, robi wszystko, aby podobać się Bogu, nawet jeśli czasem zgrzeszy. W mitologii greckiej ludzie toczą z bogami swoistą wojnę – niby składają im hołd i okazują posłuszeństwo, często czynią to jednak dla zachowania pozorów. Prometeusz nauczył ludzi oszukiwać bogów, a ci pozostali wierni naukom mistrza. Przykładem jest Syzyf.
Przejdź do omówienia podobieństw
Możesz zanalizować mity kosmogoniczne obu religii. Zwróć uwagę na to, jak bardzo są do siebie podobne. W obu świat powstaje z chaosu i ciemności, a kluczowym momentem jest oddzielenie nieba od wód i ciemności od jasności. Warto abyś przy tej okazji sięgnął do tekstów. Zauważ, że istnieje także wiele podobieństw pomiędzy losem ludzkim, ukazanym w obu mitologiach. Człowiek jest dla Greków całkowicie zależny od wyroków boskich i Fatum. Podobnie w Biblii: o powodzeniu i niepowodzeniu człowieka decyduje tylko i wyłącznie Bóg. Dobrym pomysłem może tu być porównanie biblijnego Hioba z bohaterami tragedii antycznych.
Propozycje zakończenia
Możliwość 1
Podkreśl podobieństwo tradycji antycznej i biblijnej. Obie starożytne kultury do dziś egzystują w naszej literaturze, sztuce, a także życiu codziennym. Gdyby bardzo się od siebie różniły – nie byłoby to przecież możliwe.
Możliwość 2
Spróbuj wyciągnąć wnioski. Możesz zaryzykować tezę: Biblia nauczyła nas wiary – Grecy praktycznego życia. Bez starożytności bylibyśmy na pewno ubożsi moralnie i duchowo.
Zobacz:
Ponadczasowe, nieprzemijalne postawy i uczucia ludzkie w Biblii i literaturze antyku