Jacek Soplica i Andrzej Kmicic – porównaj obu bohaterów. Szczególną uwagę zwróć na działalność patriotyczną, która stała się podstawą do ich rehabilitacji.
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
Cała pomni okolica,
Co tu zbroił nieboszczyk – pan Jacek Soplica;
Ale kiedy o grzechach jego wszyscy wiecie,
Czas i zasługi jego ogłosić na świecie.
Obecni tu są naszych wojsk generałowie,
Od których usłyszałem wszystko, co wam mówię.
Ten Jacek nie był umarł (jak głoszono) w Rzymie,
Tylko odmienił życie dawne, stan i imię;
A wszystkie przeciw Bogu i Ojczyźnie winy
Zgładził, przez żywot święty i przez wielkie czyny.
On to pod Hohenlinden, gdy Ryszpans generał
Na pół pobity już się do odwrotu zbierał
Nie wiedząc, że Kniaziewicz ciągnie ku odsieczy,
On to Jacek, zwan Robak, śród grotów i mieczy
Przeniósł od Kniaziewicza listy Ryszpansowi,
Donoszące, że nasi biorą tył wrogowi.
On potem w Hiszpanii, gdy nasze ułany
Zdobyły Samosiery grzbiet oszańcowany,
Obok Kozietulskiego był ranny dwa razy!
Następnie, jak wysłaniec, z tajnymi rozkazy
Biegał po różnych stronach ducha ludzi badać,
Towarzystwa tajemne wiązać i zakładać;
Na koniec w Soplicowie, w swym ojczystym gnieździe,
Gdy gotował powstanie, zginął na zajeździe.
Właśnie o jego śmierci nadeszła wiadomość
Do Warszawy w tę chwilę, gdy Cesarz Jegomość
Raczył mu dać za dawne czyny bohaterskie
Legiji honorowej znaki kawalerskie.
Owoż te wszystkie rzeczy mając na uwadze,
Ja, reprezentujący województwa władzę,
Moją konfederacką ogłaszam wam laską:
Że Jacek wierną służbą i cesarską łaską
Zniósł infamiji plamę, powraca do cześci
I znowu się w rzęd prawych patryjotów mieści.
Henryk Sienkiewicz, Potop
My, Jan Kazimierz, król polski, wielki książę litewski, mazowiecki, pruski, etc., etc., etc. W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, amen. Jako złych ludzi szpetne przeciw majestatowi i ojczyźnie występki, zanim przed sądem niebieskim staną, już w życiu doczesnym mają otrzymać karę, tak równie słusznym jest, ażeby cnota nie zostawała bez nagrody, która cnocie samej blasku chwały, a potomnym zachęty do naśladowania cnych przykładów dodawać winna.
Przeto wiadomo czynimy całemu stanowi rycerskiemu, mianowicie zaś ludziom wojskowym i świeckim, urzędy mającym cuiusquis dignitatis et praeeminentiae, oraz wszystkiemu obywatelstwu Wielkiego Księstwa Litewskiego i naszego starostwa żmudzkiego, że jakiekolwiek gravamina ciążyłyby na urodzonym a nam wielce miłym panu Andrzeju Kmicicu, chorążym orszańskim, te coram jego następnych zasług i chwały zniknąć z pamięci ludzkiej mają , w niczym czci i sławy pomienionemu chorążemu orszańskiemu nie ujmując. (…) Który chorąży orszański, lubo w początkach nieszczęsnej owej szwedzkiej inkursji po stronie księcia wojewody się opowiedział, przecie uczynił to nie z żadnej prywaty, ale z najszczerszej ku ojczyźnie intencji, perswazją tegoż księcia do błędu przywiedzion, jakoby taka jeno, a nie inna droga salutis Republice zostawała, jaką sam książę kroczył!
A przybywszy do księcia Bogusława , który za sprzedawczyka go mając, wszystkie nieżyczliwe praktyki przeciw ojczyźnie jaśnie przed nim odkrył, nie tylko pomieniony chorąży orszański na osobę naszą ręki podnosić nie obiecywał, ale samego księcia zbrojną ręką porwał, aby się za nas i za utrapioną ojczyznę pomścić (…)
Przez tegoż księcia postrzelon, ledwie do zdrowia przyszedłszy, do Częstochowy się udał i tam piersią własną najświętszy przybytek osłaniał, przykład wytrwania i męstwa wszystkim dając; tamże z niebezpieczeństwem zdrowia i życia największe działo burzące prochami rozsadził, przy którym hazardzie pojman, na śmierć przez okrutnych nieprzyjaciół skazany, a przedtem żywym ogniem palony.
Ale i z tych srogich terminów mocą Królowej Anielskiej wyratowan, do nas na Śląsk się udał i w powrocie naszym do miłej ojczyzny, gdy zdradliwy nieprzyjaciel zasadzkę nam nagotował, pomieniony chorąży orszański samoczwart tylko na całą potęgę nieprzyjacielską się rzucił, osobę naszą ratując. Tam posieczon i rapierami skłuty, do pół boków we krwi własnej rycerskiej się pławiąc, z pobojowiska jako bez duszy był podniesion.
A gdy staraniem naszym do zdrowia przyszedł i wtedy nie spoczął, ale dalsze wojny odprawował, z chwałą niezmierną stając w każdej potrzebie, za wzór rycerstwu przez hetmanów obojga narodów podawany, aż do szczęśliwego zdobycia Warszawy, po którym do Prus pod przybranym nazwiskiem Babinicza był wyprawiony.
Tamże nieprzyjacielski kraj ogniem i mieczem pustoszył, do Wiktorii pod Prostkami głównie się przyczynił, księcia Bogusława własną ręką obalił i pojmał, następnie do starostwa naszego żmudzkiego powołany, jak niezmierne zasługi oddał, ile miast i wsiów od nieprzyjacielskiej ręki uchronił, o tym tamtejsi incolae najlepiej wiedzieć powinni.
Wyjaśnienie zadania
Temat wyznacza właściwie dwa zadania.
- Po pierwsze należy na podstawie podanych fragmentów lektur opisać działania patriotyczne bohaterów i oczywiście uzupełnić je własną wiedzą na temat fabuły książek. Musisz zdawać sobie sprawę z tego, że obaj fikcyjni bohaterowie brali udział w realnych, historycznych wydarzeniach i spotykali się na kartach utworów z historycznymi osobami. Pamiętaj, aby dokładnie przyjrzeć się tekstom i przeczytać je kilka razy, bo są one tak dobrane, abyś mógł z nich wiele wyczytać.
- Drugą kwestią jest porównanie obu postaci, a więc, mówiąc wprost, przyjdzie Ci napisać charakterystykę porównawczą. Z pewnością będziesz musiał uwzględnić fakt, że obaj bohaterowie tworzą tak zwane postacie dynamiczne, to znaczy że przechodzą pewną metamorfozę i trzeba będzie zająć się w pracy tą kwestią.
Najprostszy plan pracy
• zauważenie dynamizmu obu bohaterów
• zauważenie podobieństwa charakterów
• znajomość tła historycznego obydwu utworów
• kluczowe w biografiach obu bohaterów przybranie nowych nazwisk
Pan Tadeusz
• wzajemna miłość Jacka i Ewy
• wykorzystywanie Jacka przez Stolnika Horeszkę
• zabójstwo Stolnika przez Jacka w odruchu zemsty
• oskarżenie o zdradę i konszachty z Moskalami
• małżeństwo z niekochaną dziewczyną
• opieka nad córką Ewy – Zosią
• działalność patriotyczna (udział w poszczególnych bitwach, funkcja politycznego emisariusza Napoleona, przygotowywanie powstania na Litwie)
• dwukrotne uratowanie życia Hrabiemu – ostatniemu z Horeszków oraz Gerwazemu
• spowiedź przedśmiertna
• pośmiertne odznaczenie Krzyżem Legii Honorowej
Potop
• otrzymanie ręki Oleńki w testamencie jej dziadka Billewicza
• napaść na Wołmontowicze
• porwanie Oleńki
• służba żołnierska u Radziwiłła, która kończy się nieplanowaną zdradą ojczyzny
• obrona Jasnej Góry i wysadzenie kolubryny
• obrona króla Jana Kazimierza w górach
• publiczna rehabilitacja w kościele
• odzyskanie Oleńki
Konspekt
Wstęp
Geneza obu utworów. Mickiewicz na emigracji tęsknił za ojczyzną i z tej właśnie tęsknoty zrodził się Pan Tadeusz, który miał opisać „kraj lat dziecinnych”, jako krainę sielską, piękną i godną tęsknoty. Henryk Sienkiewicz kończąc pisać Trylogię, podsumował ją następującym stwierdzeniem: „Na tym kończy się ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie – dla pokrzepienia serc”. Tak jak krzepić znękanych zaborami Polaków miały poszczególne części Trylogii, tak i krzepiące miały być losy ich bohaterów: historia Kmicica, który podniósł się z moralnego upadku i rozpoczął dzielną służbę ojczyźnie, z pewnością mogła dawać nadzieję na lepsze jutro.
Rozwinięcie
- Wskazanie kluczowych momentów w biografii bohaterów. Będą to: miłość – zbrodnia i zdrada ojczyzny – działalność patriotyczna – rehabilitacja.
- Wskazanie podobieństwa obu bohaterów:
- podobieństwo charakterów
- podobieństwo losów: błąd młodości, miłość, przemiana, rehabilitacja
- kluczowe w biografiach obu bohaterów przybranie nowych nazwisk
- podobny syndrom pozornej zdrady ojczyzny
- podobny model: realizacja pozytywnego typu sarmackiego
- Wskazanie różnic:
- inny finał – Robak umiera, Kmicic otrzymuje nagrodę w postaci ręki ukochanej kobiety
- nieco inny przebieg – Soplica żeni się i ma dziecko, Knmicic cały czas walczy o Oleńkę
- inna ranga przestępstwa – Soplica zabił, Kimicic zdradził
- inny rodzaj wali – emisariusz (ksiądz) a żołnierz
- dzieje postaci rozgrywają siew innych historycznie czasach. W Potopie XVII wiek – w Panu Tadeuszu czasy Napoleona
Wnioski
- Bohaterowie, o których mowa są podobni – można zaryzykować wniosek, że Kmicic jest modyfikacją Jacka Soplicy – to podobna wersja sarmaty pozytywnego, tyle że biografia zakończona happy endem.
- Ich losy rozgrywają się w innych historycznie czasach, ale w pewnym sensie podobnych – ojczyzna jest zagrożona trzeba walczyć o jej wolność Powinność patriotyczna jest naczelną dewizą w postępowaniu obu postaci.
- Idea obu pisarzy jest ta sama – podnieść na duchu Polaków, pokazać możliwości podniesienia się z upadku, przypomnieć chwile chwały.
- Idei naczelnej podporządkowane są oba typy bohaterów.
- Obie postacie są modyfikacją bohatera romantycznego. Co ciekawe – oba w kierunku ludzkiego, nie metafizycznego ujęcia zagadnienia.
Warianty wstępu
Wariant 1
W naszej świadomości utrwalił się obraz polskiego szlachcica, jako pieniacza z podgoloną czupryną. Nasi bohaterowie, zanim jeszcze zasłużyli się ojczyźnie, byli najbardziej typowymi przedstawicielami takiego stereotypu. Nie od rzeczy będzie więc zacząć od krótkiego naszkicowania portretu kogoś takiego. Można tu wykorzystać wiadomości z literatury, historii, filmu, wiedzy potocznej. Wspomnij o pojedynkach, zajazdach, kłótniach (komedie Fredry, np. słynna Zemsta, Pamiętniki Paska), o pijaństwie (satyra Krasickiego), przypomnij znane z historii sejmiki, liberum veto… Generalnie – spróbuj naszkicować portret typowego Polaka rzeczpospolitej szlacheckiej.
Wariant 2
Zacznij od genezy powstania utworów, których głównymi bohaterami Jacek i Andrzej mieli zaszczyt zostać. Mickiewicz na emigracji tęsknił jak szalony za ojczyzną i z tej właśnie tęsknoty zrodził się Pan Tadeusz, który miał opisać „kraj lat dziecinnych”, jako krainę sielską, piękną i godną tęsknoty. Bohater takiego utworu musiał być prawdziwym szlachcicem z całym zestawem zalet i wad. Ale wady musiały być takie, aby pomimo nich dało się tego bohatera pokochać, a winy wybaczyć. Właśnie kimś takim jest Jacek Soplica, niby człowiek z krwi i kości, niepozbawiony wad, ale tak naprawdę wzór do naśladowania. Henryk Sienkiewicz kończąc pisać Trylogię, podsumował ją następującym stwierdzeniem: „Na tym kończy się ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie – dla pokrzepienia serc”. Tak jak krzepić znękanych zaborami Polaków miały poszczególne części Trylogii, tak i krzepiące miały być losy ich bohaterów: historia Kmicica, który podniósł się z moralnego upadku i rozpoczął dzielną służbę ojczyźnie, z pewnością mogła dawać nadzieję na lepsze jutro.
Wariant 3
Jeśli chwilę zastanowić się nad losami bohaterów, to można wysnuć tezę, że przyczyną wszystkich działań bohaterów była… miłość. Przecież to z miłości do ukochanej Ewy zrozpaczony Jacek zastrzelił Stolnika Horeszkę, a ważnym motywem działań Kmicica była chęć przebłagania Oleńki. Ale nie tylko w tych historiach kobieta i miłość do niej są motorem działań bohaterów. To o kobietę toczyła się najsłynniejsza w starożytności wojna trojańska, a chęć zdobycia panny Izabeli zmotywowała Wokulskiego do działania. W ten sposób też możesz rozpocząć swoją pracę. Spróbuj znaleźć jakieś własne przykłady.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Możesz pójść tropem biograficznym i uporządkować pracę według kluczowych momentów w biografii bohaterów. Będą to: miłość – zbrodnia i zdrada ojczyzny – działalność patriotyczna – rehabilitacja. Według tych punktów dokonaj porównań. Rozpocznij od opisania płomiennej miłości. Punkt wyjścia niby podobny, ale… Jackowi Soplicy ojciec Ewy odmówił ręki córki, częstując go czarną polewką. Andrzej Kmicic natomiast sam zraził do siebie Oleńkę swoimi niecnymi postępkami, a przecież została mu ona zapisana w testamencie przez dziadka dziewczyny, pana Billewicza.
Szczególnie wnikliwie musisz zająć się działalnością patriotyczną naszych szlachciców. Koniecznie odwołaj się do okoliczności historycznych: Kmicic-Babinicz walczył w czasie wojny ze Szwecją, tzw. potopu szwedzkiego (stąd tytuł powieści), natomiast Soplica-Robak działa na froncie w czasie wojen napoleońskich oraz jako emisariusz agitujący na rzecz Napoleona. Musisz wiedzieć dokładnie, jakiego rodzaju działalnością się zajmowali, pomocą w tym będą dla Ciebie fragmenty lektur, które dobrano do tematu. A w nich właśnie znajdziesz na temat patriotycznej działalności bohaterów bardzo wiele. No, i na koniec nie zapomnij o kwestii rehabilitacji, która jest tu bardzo istotna, bo przecież nie bez powodu podano Ci list króla Jana Kazimierza rehabilitujący Andrzeja Kmicica i mowę… nad grobem Jacka Soplicy, w której anulowane zostały jego „przeciw Bogu i Ojczyźnie winy”.
Wariant 2
Klasyczna biografia dynamiczna – najpierw porównaj Soplicę i Kmicica jako młodzieńców, którzy nie grzeszą mądrością, za to pychy i buty mają aż zanadto. Obaj lubią zabawy, mają cechy przywódcze i posłuch u szlachty, są piękni, odważni, skłonni do bójek, awantur i pijaństwa. Opisz, jakie były ich ulubione zajęcia: karygodne strzelanie do portretów Billewiczów przez Kmicica i jego zbójecką kompanię, obchodzenie się z kobietami – Kmicic przecież bezceremonialnie porwał Oleńkę. Jacek Soplica również do świętych nie należał i za kołnierz nie wylewał, bardzo skrzywdził dziewczynę, z którą ożenił się bez miłości. Opisz okoliczności, w jakich obydwaj dokonali zdrady: Kmicic został do niej zmuszony podstępem (przysiągł Radziwiłłowi wierność na krzyż, zanim poznał zdradziecki wobec ojczyzny plany magnata). Soplica strzelił do Stolnika przypadkiem, w odruchu gniewu i zemsty. Stało się to jednak w chwili, gdy na zamek Horeszki napadli Moskale i Soplicy przypisano haniebne miano sojusznika zaborcy i zdrajcy ojczyzny. W drugiej części pracy zajmij się bohaterami, którzy przeszli duchową przemianę i przysparzają chluby swojej ojczyźnie pod przybranymi nazwiskami Robaka i Babinicza. W tej wersji pracy również nie unikniesz pokazania komisji egzaminacyjnej, że znasz szczegóły dotyczące działalności bohaterów na rzecz ojczyzny.
Wariant 3
Możesz zbuntować się przeciwko postrzeganiu Jacka Soplicy i Andrzeja Kmicica jako bohaterów, którzy ulegli głębokiej przemianie. Spróbuj pokusić się o udowodnienie, że sami bohaterowie się nie zmienili, jedynie wcześniej źle wykorzystywali swój potencjał, spryt, siłę, zdolności przywódcze i odwagę. Tylko ludzie porywczy, buntowniczy i z fantazją mogli dokonać bohaterskich i niebezpiecznych czynów. Zwykli ludzie nie są do tego zdolni. Soplica i Kmicic byli tacy od zawsze, ale, być może, młodość, brak ukształtowania i pewne okoliczności życiowe spowodowały, że ten niesamowity potencjał początkowo źle wykorzystywali. Może to być bardzo ciekawa i inna wersja pracy… Ale i w tej wersji nie może zabraknąć zestawu cech bohaterów, ich działań na rzecz kraju, okoliczności zdrady i miłosnego podłoża obu historii. A rehabilitacja będzie tu traktowana jako wybaczenie grzechów młodości ludziom nieprzeciętnym, a takim się wiele wybacza…
Warianty zakończenia
Wariant 1
Umieść tu swoją ocenę bohaterów. Być może, Twoim zdaniem, zbrodni nigdy nie da się zmazać albo: nie można na tym świecie decydować, czy ktoś zasłużył na karę, czy nie, albo grzechy młodości trzeba zawsze wybaczać… Określ swoje stanowisko wobec kwestii publicznej rehabilitacji bohaterów, którzy jednak popełniali zbrodnie.
Wariant 2
Możesz znów nawiązać do literackich krewnych obu zabijaków: spróbuj znaleźć innych bohaterów, którzy popełniali błędy, ale potrafili je odkupić, odpokutować. Generalnie przecież nie ma ludzi, którzy ich nie popełniają. Wielką sztuką jest natomiast do tych błędów się przyznać i spróbować je naprawić. W końcu przecież „Errare humanum est” („Błądzić jest rzeczą ludzką”) i dlatego należy wybaczać. Jest to podstawa etyki chrześcijańskiej.
Wariant 3
Możesz odwołać się do hasła „Bóg, Honor, Ojczyzna”. To naczelne zasady każdego szanującego się i prawdziwego Polaka. I nasi bohaterowie też potwierdzają wagę tych zasad dla każdego Polaka – szlachcica i nawet jeśli zdarzyło się im wystąpić przeciwko tym zasadom, to starali się to naprawić z narażeniem życia. Podczas przemowy nad grobem Jacka Soplicy przedstawiciel Napoleona mówi:
A wszystkie przeciw Bogu i Ojczyźnie winy
Zgładził, przez żywot święty i przez wielkie czyny.
Konteksty
- rycerska szlachta: inni bohaterowie Trylogii Henryka Sienkiewicza
- oddani ojczyźnie: bohaterowie Kamieni na szaniec Aleksandra Kamińskiego
- poświęcenie życia dla ojczyzny kosztem szczęścia prywatnego – Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza
- miłość do kobiety jako motywacja do działania: Stanisław Wokulski z Lalki Bolesława Prusa
- przemiana bohatera z buntownika przeciwko obowiązującej władzy w podporządkowanego i oddanego sprzymierzeńca: Winston Smith z Roku 1984 George’a Orwella (to bardzo przewrotne nawiązanie, bo w tym utworze obowiązująca władza jest uosobieniem zła)
- przemiana z poddanego wpływom rusyfikacji ucznia w walczącego o zachowanie własnej narodowej tożsamości patrioty: Marcin Borowicz z Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego
Teksty źródłowe
- Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem to epopeja napisana wierszowanym trzynastozgłoskowcem i wydana na emigracji w 1834 roku. Losy fikcyjnych bohaterów zostały osnute na tle historycznych wydarzeń. Jacek Soplica prowadzi swą działalność na tle wojen napoleońskich w Europie, walczy pod Hohenlinden (rok 1800) i w wąwozie Somosierry. A Krzyż Legii Honorowej otrzymuje pośmiertnie od Napoleona.
- Potop to środkowa część Trylogii Henryka Sienkiewicza. Pierwsza część – Ogniem i mieczem osnuta jest na tle powstania Chmielnickiego, ostatnia – Pan Wołodyjowski – opisuje wojnę z Turcją, a interesujący nas Potop dotyczy wojen ze Szwedami w XVII wieku. W powieści występują historyczni bohaterowie – nasz polski król Jan Kazimierz, Radziwiłłowie, a także przeor klasztoru na jasnej Górze – ojciec Kordecki.
Zobacz: