Miejsce magiczne, cywilizacyjna dżungla, przestrzeń destrukcji. Do jakich przemyśleń na temat różnych obrazów miasta przedstawionych w literaturze skłania cię lektura wybranych tekstów.
Zestaw lektur
• Bolesław Prus – Lalka (Warszawa)
• Władysław Reymont – Ziemia obiecana (Łódź)
• Honoriusz Balzak – Komedia ludzka (Paryż)
• James Joyce – Ulisses (Dublin)
• Emil Zola – cykl powieściowy Trzy miasta (trylogia Paryż, Lourdes, Rzym)
• Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa (Warszawa)
• Albert Camus – Dżuma (Oran)
• Fiodor Dostojewski – Zbrodnia i kara (Petersburg)
• Franz Kafka – Proces (miasto abstrakcyjne)
• Leopold Tyrmand – Zły (Warszawa)
• Konstanty Ildefons Gałczyński – Zaczarowana dorożka (Kraków)
• Bruno Schulz – Sklepy cynamonowe (Drohobycz)
Poezja:
• Zbigniew Herbert – Raport z oblężonego miasta
• Czesław Miłosz – Miasto
• Tadeusz Peiper – manifest Zwrotnica – słynne hasło 3 x M (Miasto, Masa, Maszyna)
• Julian Tuwim – Mieszkańcy
Wstęp
„To jedyna pustynia, jaka jest dziś dostępna” – tak określił życie w wielkim mieście Albert Camus. Jak to się stało? Skupisko ludności, węzeł handlu, ośrodek kultury – przestrzeń gwarna i zatłoczona okazuje się nagle pustynią. Inni nazywają to cywilizacyjną dżunglą. Na czym to polega?
Wstęp, w którym zawrzemy wybór jednej z propozycji występujących w temacie i od niej zaczynamy – łącząc własną refleksję z trafnym cytatem, to zgrabny początek pracy. Czytający spodziewa się, że autor pracy rozważy określenie miasta – pustyni na kolejnych przykładach, po czym zajmie się inną metaforą – np. miejscem magicznym.
Konspekt
Teza:
Przeanalizuję obrazy miasta zawarte w literaturze, uwzględniając kierunki wskazane w temacie.
1. Propozycje – układ „miastami”
- Obraz Warszawy w Lalce, w nowelach pozytywistycznych, w Małej apokalipsie „miejsce destrukcji”, obraz ustroju – miasto staje się tu symbolem ludzkiego życia.
- Obraz Paryża (Balzak) – scena ówczesnego wyścigu szczurów, rywalizacji, krwiożerczych karier. Miasto – potwór i miasto – dżungla, w którym rządzi prawo pieniądza.
- Oran – miasto zagrożone, zamknięte, mikroświat, w którym rozegra się walka ludzi z zarazą. Tym samym swoisty eksperyment: reakcja społeczeństwa w sytuacji próby, sytuacji ekstremalnej, krańcowej.
- Miasto abstrakcyjne – z Procesu Kafki. Splątane labirynty strychów, miejsce działania nieznanej, odgórnej siły, sieć urzędów. Miasto – potwór pochłaniające człowieka.
- Łódź – z Ziemi obiecanej Władysława Reymonta. Obraz miasta właśnie się rozwijającego, pole działania przemysłowców, teren rosnących fabryk i fortun. Tym samym miejsce pracy nowej klasy społecznej – robotników. Dla jednych ziemia obiecana, dla innych pole walki, przestrzeń zagrożona, maszyna, która ich porusza.
- Kraków – miejsce magiczne, czarodziejskie, tworzące jedyną w swoim rodzaju atmosferę. Spadkobierca pięknych tradycji, ale także – królestwo drobnomieszczaństwa, pełne konwenansów znienawidzonych przez artystów. Z kolei także – właśnie skupisko cyganerii i artystycznych dusz (młodopolska poezja i dramat).
2. Inny układ – nie miastami, lecz wg metaforycznych określeń
- Miasto – potwór – dżungla (Łódź, Paryż, Warszawa, Petersburg)
- Miasto – miejsce magiczne, cudowne (Kraków, przemieniony Drohobycz ze Sklepów cynamonowych)
- Miasto – miejsce zagrożone (Oran, Warszawa podczas powstania)
- Miasto – labirynt (Proces, Lalka)
- Miasto – arkadia (Peiper – futuryści)
Konkluzja:
Zmieniają się miasta – zmienia się ich obraz w literaturze. Właściwie jako temat literacki zaczyna miasto funkcjonować w XIX wieku, wcześniej pojawia się w literaturze plebejskiej, można też mówić o średniowiecznym Paryżu, zobrazowanym w Wielkim testamencie Villona – ale dopiero w XIX wieku miasta stają się ogromnymi organizmami znaczącymi w kulturze ludzkości. Dziś są symbolem współczesnego życia i cywilizacji. Miasto jest obietnicą ciekawej przyszłości, mekką młodych. Czy przestało być pustynią?
Uwaga!
Przyznać trzeba, że przeważają w literaturze negatywne opinie o mieście. Oprócz nieśmiałych ujęć niektórych miast jako miejsc magicznych (i zachwytu futurystów), miasto to dla pisarzy siedziba zła, obszar fałszu, degeneracji, miejsce przeklęte, które niszczy jednostkę ludzką, opanowane jest przez pieniądz. W początkach XXI wieku taka katastroficzna wizja może się wydać nam, współczesnym, przesadzona. Całe pokolenia wychowały się w miastach, te miasta są ich małymi ojczyznami, prawdziwym domem. Można to w pracy zaznaczyć.
Sposoby na uatrakcyjnienie tematu
- Porównanie z motywem wsi. To wieś uznawano przez wieki za arkadię, sławiąc jej związek z naturą, piękno i harmonię życia. Jej piewcą był Rousseau, do folkloru odwoływali się romantycy. Miasto jest zupełnie inne. Tam spokój – tu ruch, tam harmonia – tu chaos, tam natura – tu beton, tam cisza łąk – tu gwar ulic. Czemu więc wybraliśmy miasto?
- Obrona miasta. Daje możliwości rozwoju i kontaktu z drugim człowiekiem, z kulturą, ze sztuką. Daje szansę uczestnictwa w cywilizacji, w jej tworzeniu. To, czy ta dżungla da się oswoić i czy samotność w tłumie jest bezdyskusyjna – to zależy od samego człowieka.
- Wizja miasta trzeciego tysiąclecia. Może powoli znikać będą ponure blokowiska, a rozrastać się parki i zadbane starówki? Już dziś miasta mają swój klimat, swoją osobowość. Może to właśnie wizja przyszłości?
Cytaty
- Do miasta, co żywo! Do miasta, gdzie człowiek jest mniejszy, lepiej osadzony w ludziach i podobniejszy do ludzi.
Witold Gombrowicz
- W całym kosmosie nie ma rzeczy tak zmiennej jak miasto, a rzecz tak zmienna nie da się ująć ostatecznie.
Tadeusz Peiper
- Małe miasteczko, to taka mieścina, w której kobieta gada przez telefon godzinę, mimo że nakręciła fałszywy numer.
Robert Lamoreux
- Kochamy nasze miasto jak siebie samych, nienawidzimy go jak siebie samych. Nie można się go wyprzeć, nie można nie powitać w nim rodzonej matki…
François Mauriac
Zobacz: