Literackie miasta
- Rzym (Quo vadis Henryka Sienkiewicza) – trudno to miasto porównać z jakimkolwiek innym. Zyskało miano Wiecznego Miasta, a przecież z woli szalonego Nerona zostanie zniszczone przez płomienie. Na każdym rogu ulicy stoi świątynia dla bóstwa, o którym niewiele wiadomo. Jednocześnie brud, przestępstwa, a w bogatych domach luksus, obłuda, ciche i okrutne zbrodnie, samobójstwa. Na tym tle wyraźnie odcina się grupa pierwszych chrześcijan.
- Warszawa lat siedemdziesiątych XIX wieku (Lalka Henryka Sienkiewicza). Opisana wręcz z fotograficzną dokładnością. Wielotysięczny tłum – arystokracja zamieszkująca okazałe kamienice, kupcy gromadzący kapitał, ubodzy studenci i biedota gnieżdżąca się w suterenach na Powiślu. W tym czasie Warszawa to miasto wielonarodowościowe – na ulicach mijają się Polacy, Niemcy i Żydzi.
- Nowy Jork – wędrówka Holdena (Buszujący w zbożu Davida Salingera), która miała być początkiem jego dorosłości, okazuje się niewypałem. Zniechęcony chłopiec powraca do domu, rozczarowany Nowym Jorkiem – miastem polityki, karierowiczów, sfrustrowanych mężów i znudzonych, zakompleksionych żon.
- Londyn. Czy zdarzyło Ci się kiedyś zabłądzić w obcym mieście? Niemiłe uczucie. Wszystkie ulice wydają się do siebie podobne i ciągną się bez końca, ludzie gdzieś się spieszą. Są zupełnie obcy. Takie uczucie towarzyszy Dawidowi Copperfieldowi, kiedy z woli okrutnego ojczyma trafia do Londynu. Ma 10 lat i musi ciężko zarabiać na swoje utrzymanie. Styka się z oszustami, złodziejami, bandytami. Nikt tutaj nie ma zamiaru okazać pomocy zagubionemu dziecku, ponieważ każdy myśli tylko o sobie. Prawa wielkiego miasta są twarde. Nic dziwnego, że Dawid wkrótce postanawia uciec z Londynu (Dawid Copperfield, Karol Dickens).Opowieść wigilijna Dickensa – mało przyjemny Londyn zmienia się zupełnie w Wigilię Bożego Narodzenia. Każda, nawet najuboższa rodzina stara się, aby w czasie świąt nie zabrakło na stole tradycyjnego indyka, a w domu miłości i ciepła. Ale jeśli nie ma się rodziny? Jeżeli przez całe życie skutecznie odrzucało się wszelką dobroć? Wtedy wigilijna noc może okazać się ostatnią. Skąpiec Ebenezer Scrooge dzięki przewodnictwu Duchów poznaje Londyn na nowo – widzi szczęśliwe, choć ubogie rodziny i nieszczęśliwych, choć bogatych samotników. Całkowicie się zmienia. Otwiera się dla ludzi, pomaga biednym mieszkańcom Londynu.
- Kleryków (pierwowzór to Kielce w Syzyfowych pracach Stefana Żeromskiego). Tu spotykają się Marcin Borowicz i Andrzej Radek. Obaj pochodzą z małych miejscowości, choć różny jest ich status społeczny. Dla nich Kleryków to duże miasto. Zupełnie inaczej widzi je zapewne Bernard Zygier. Przyjechał z Warszawy, więc dla niego jest to prowincjonalna miejscowość.
Miasteczko
Drohobycz – malutkie miasteczko południowo-wschodnich kresów. Tutaj całe życie spędził jeden z bardziej intrygujących pisarzy XX-lecia międzywojennego – Bruno Schulz autor Sklepów cynamonowych. W Drohobyczu dużą grupę stanowią Żydzi. Kamienice kupców, ciasne uliczki. Na pozór zwykłe małe miasteczko u Schulza nabiera niezwykłych znaczeń. Domy i ulice zaczynają ożywać, tworzą dziwne labirynty, Ulica Krokodyli przeraża… nowoczesnością, straszy sklepowymi wystawami. Co innego małe żydowskie sklepiki – te są ostoją tradycji, stanowią azyl przed straszliwą cywilizacją.
Rosyjskie miasteczka opisane przez Antoniego Czechowa (np. Kameleon) – najwięcej uwagi autor poświęca politycznym układom, intrygom i miejscowym władzom. Biurokracja, ciemnota tych, którzy powinni dawać przykład, obłuda i fałsz – to mało przyjemny obraz niewielkich miasteczek z czasów carskiej Rosji.
Zastanów się!
Czy realia opisane przez Czechowa na pewno są już nieaktualne? A o czym właściwie są bardzo popularne polskie telenowele Miasteczko, Plebania? Hierarchie niewielkich społeczności, wzajemne zależności, chęć zrobienia kariery i nie zawsze uczciwe postępowanie mieszkańców małych miast.
Uwaga!
Małe miasteczka nie muszą być małomiasteczkowe! Wystarczy wspomnieć Kazimierz Dolny, Sandomierz, Zakopane – tak chętnie przyjeżdżają tu turyści i artystyczna elita. Perełki architektury zachwycają nie tylko zabytkami, ale i niepowtarzalną atmosferą ucieczki od wielkomiejskiego gwaru.
Miasto – ośrodek kultury
Takim centrum kultury z pewnością były starożytne Ateny – miasto filozofów i artystów oraz pierwszej demokracji.
A w Polsce?
- Kraków za czasów Zygmunta Starego. To wówczas z inicjatywy królowej Bony rozbudowuje się Wawel, powstaje też ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim.
- Warszawa za panowania Stanisława Augusta. Wprawdzie to ostatnie lata wolności Polski, ale dzięki królewskiej opiece rozkwitają oświeceniowa kultura i nauka. Powstają Łazienki, zwoływane są obiady czwartkowe, rozwija się prasa, działa Komisja Edukacji Narodowej, Teatr Narodowy. Warszawę maluje wówczas Włoch Canaletto.
Dwa obrazy poetyckie
- Konstanty Ildefons Gałczyński: czarodziejska atmosfera– poeta prowokator, prześmiewca, satyryk. Lubił atmosferę małych kawiarni, nocy spędzonych na staromiejskim rynku. Lubił dziwnych mieszkańców miast, których nazywał szarlatanami (niespełnionych artystów, sztukmistrzów, uzdrowicieli). W wierszu Zaczarowana dorożka – Kraków zamienia się w miasto ze snów. A wszystko to za sprawą dorożki, której nigdy nie może zabraknąć na krakowskim rynku.
- Miron Białoszewski: głos z blokowiska (Ja stróż latarnik) – zwany „piewcą Marszałkowskiej”. Całe życie związany z Warszawą. Zasadniczy przełom w jego twórczości następuje, gdy… przeprowadza się do bloku na Saskiej Kępie. Z okien swego wieżowca miasto postrzega jako wielkie mrowisko, tłum obcych sobie ludzi, zajętych własnymi codziennymi sprawami. Z tej obserwacji powstają wiersze pełne wyrażeń potocznych, sloganów, neologizmów.
Poeci – piewcy miast
Julian Tuwim – przyjechał z Łodzi, pokochał Warszawę. Zachwyca się jej wigorem, różnorodnością. Ale już kilka lat później zaniepokojony narastającym kryzysem, antysemityzmem, obojętnością ludzi napisze krytyczny wiersz Mieszczanie. Wytknie ciemnotę, brak perspektyw, małość życia.
Konstanty Ildefons Gałczyński – poeta prowokator, prześmiewca, satyryk. Lubił atmosferę małych kawiarni, nocy spędzonych na staromiejskim rynku. Lubił dziwnych mieszkańców miast, których nazywał szarlatanami (niespełnionych artystów, sztukmistrzów, uzdrowicieli). W wierszu Zaczarowana dorożka – Kraków zamienia się w miasto ze snów. A wszystko to za sprawą dorożki, której nigdy nie może zabraknąć na krakowskim rynku.
3xM – Tuż po I wojnie światowej rozpoczyna działalność grupa poetycka, która w swój program wpisała pochwałę tłumu miejskiego i cywilizacji (3xM = MIASTO, MASA, MASZYNA). Poeci określili się mianem Awangardy Krakowskiej (wśród nich Julian Przyboś). Wyrażali zachwyt nad wszystkim, co miejskie – tramwajami, fabrykami, asfaltem ulic.
Miron Białoszewski – zwany „piewcą Marszałkowskiej”. Całe życie związany z Warszawą. Zasadniczy przełom w jego twórczości następuje, gdy… przeprowadza się do bloku na Saskiej Kępie. Z okien swego wieżowca miasto postrzega jako wielkie mrowisko, tłum obcych sobie ludzi, zajętych własnymi codziennymi sprawami. Z tej obserwacji powstają wiersze pełne wyrażeń potocznych, sloganów, neologizmów.
W obronie miasta
Troja. 10 lat oblężenia. Powód? Kobieta. Parys, syn króla Troi, porwał żonę Menelaosa – króla Sparty. Oburzeni Grecy wyruszają pod Troję, aby odbić porwaną Helenę. I tak zaczyna się wojna opisana przez Homera w Iliadzie. Ostatecznie o losach Troi zadecydowali bogowie i mojry – boginie przeznaczenia. Do tematu wojny trojańskiej powracać będzie wielu twórców (np. Jan Kochanowski w Odprawie posłów greckich). A motyw konia trojańskiego (symbol podstępu, podarunku, który przynosi klęskę) pojawia się nie tylko w literaturze, ale i w życiu codziennym.
Warszawa. W obronie stolicy w czasie II wojny światowej stanęli harcerze z Szarych Szeregów. Walczyli metodami małego sabotażu – poprzez dywersję dawali do zrozumienia okupantowi, że Polacy nie mają zamiaru się poddać, że Warszawa nadal żyje.
Powstańcy warszawscy – a wśród nich wybitni poeci: Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy.
O powstaniu warszawskim z perspektywy cywila pisał Miron Białoszewski (Pamiętnik z powstania warszawskiego). O bombardowaniach doszczętnie niszczących miasto, barykadach, strachu i determinacji mieszkańców stolicy. Dla cywila powstanie nie jest okazją do heroicznych czynów, wykazania się w walce, ale trudnym czasem, nieustannym zagrożeniem, wciąż podejmowaną próbą „zorganizowania” sobie życia.
Alarm Antoniego Słonimskiego, Miasto Czesława Miłosza, Pieśń o Stefanie Starzyńskim, Mokotowska piętnaście Jana Lechonia. To poetyckie obrazy wojennej Warszawy i tej tuż po wojnie – zburzonej, zrównanej z ziemią, ale powoli wracającej do życia.
Chcesz rozwinąć ten temat?
Wspomnij o filmach: Zakazane piosenki, Kanał Andrzeja Wajdy albo o serialu Dom.
Takie wypracowanie może zadać Ci nauczyciel:
- Chcę się stąd wyrwać! Mam już dosyć tego miasta!
- Przygotuj wypowiedź na temat twórcy, który był mocno związany ze swoim miastem.
- Dobre i złe strony życia w mieście.
- Nie wyobrażam sobie życia bez miejskiego tłumu…
- Jest takie miasto, o którym nie mogę zapomnieć… Przedstaw swoje, niekoniecznie lekturowe, refleksje o wybranym mieście.
- W którym z literackich miast chciałbyś zamieszkać i dlaczego?
- Małe miasteczko czy duże miasto? Które bardziej ci się podoba?
- Dobre i złe strony życia w mieście.
- Miasto, które dobrze znasz… Przedstaw swoje, niekoniecznie lekturowe, refleksje o wybranym mieście.
- Pewnego dnia wyjrzałem przez okno i zobaczyłem moje miasto zupełnie odmienione… Odwołując się do wyobraźni, opisz zmiany, jakie chciałbyś wprowadzić w swoim mieście.
Czy znasz? Czy pamiętasz?
Greckie miasta-państwa (polis).
Typowa dla świata antycznego forma państwowości. Każde składało się z akropolu (świętego wzgórza), dolnego miasta i rolniczego otoczenia. Każde miało swój ustrój i odmienny charakter (np. demokratyczne Ateny i Sparta – miasto wojowników).
Biblijne słynne miasta:
- Sodoma i Gomora – dwa występne miasta opisane w Księdze Rodzaju. Ich mieszkańcy żyli w rozpuście (stąd słowo „sodomia”). Nie posłuchali ostrzeżeń Boga, nie zmienili swego zachowania. Rozgniewany Bóg zniszczył oba miasta, ocalił jednak Lota – jedynego prawego człowieka i jego córki.
- Babilon – tu powstała słynna wieża Babel – symbol ludzkiej pychy, chęci równania się z Bogiem. Ludziom nie udało się jednak dosięgnąć nieba, gdyż Bóg pomieszał im języki i odtąd nie mogli się porozumieć.
- Jerycho – palestyńskie miasto oblegane przez Żydów. Jego mury padły dopiero od dźwięku trąb (stąd „trąba jerychońska” to dźwięk głośny, hałaśliwy).
Miasto w związkach frazeologicznych
- dziecko ulicy – wychowywał się bez nadzoru
- krakowskim targiem – pół na pół
- Wieczne Miasto – Rzym
- małomiasteczkowy – żyjący tylko własnymi sprawami, ale także – zacofany, oporny na cywilizację
- mieszczuch – ktoś, kto nie potrafi żyć poza swym miastem, nie potrzebuje kontaktu z przyrodą
Cytaty
Chciałem, by Warszawa była wielka. (…) dziś Warszawa broniąca honoru Polski jest u szczytu swej wielkości i sławy.
Stefan Starzyński (23 września 1939 r.)
Różnica pomiędzy małym a dużym miastem polega na tym, że w dużym mieście można więcej zobaczyć, a w małym więcej usłyszeć.
Jean Cocteau
Jedyne lekarstwo dla znudzonych życiem w gromadzie: życie w wielkim mieście. To jedyna pustynia, jaka jest dziś dostępna.
Albert Camus
To pięknie, gdy człowiek jest dumny ze swego miasta, lecz jeszcze piękniej, gdy miasto może być z niego dumne.
Abraham Lincoln
Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach
Strasznie mieszkają straszni mieszczanie.
Pleśnią i kopciem pełznie po ścianach
Zgroza zimowa, ciemne konanie.
Julian Tuwim
Minikonspekt pracy na temat:
Dobre i złe strony życia w mieście.
Przyjmujemy następujący układ: podamy plusy miejskiego życia i przykłady z literatury. Potem minusy – i przykłady. Na koniec własny wniosek.
Plusy
- Miasto to centrum kultury i cywilizacji (Ateny, Warszawa z Lalki, Kraków renesansowy).
- Miasto to możliwość kształcenia i rozwoju (biografia bohaterów Syzyfowych prac Żeromskiego, Lalki Prusa).
- Miasto to mała ojczyzna, bohaterska podczas walki z wrogiem (Warszawa podczas powstania).
Minusy
- Miasto to pustynia – powiedział Camus. Rzeczywiście – w tłumie wielkiego miasta pojedynczy człowiek czuje się samotny, zagubiony, zagrożony.
- Miasto to wielka machina, w której człowiek jest tylko małym trybikiem, jest też pełne zagrożeń (jak Nowy Jork dla Holdena).
- Jest siedliskiem zła – tu działają grupy przestępcze, tu rozwija się życie marginesu społecznego (Londyn Dickensa, Rzym z Quo vadis).
Wnioski:
Pochodzę z dużego miasta. Nie boję się tłumu, gwaru, atmosfery zatłoczonych ulic czy supermarketów. Wiem, że czyhają tu zagrożenia: przemoc, przestępstwa, handel narkotykami. Ale też wartości: tu działają teatry, tętni życie kulturalne. Brakowałoby mi tego na wsi. Myślę, że czerpanie z dóbr wielkiego miasta i zanikanie zła zależy ode mnie. Jeśli człowiek umie wybierać – skorzysta z dobrych stron miasta, a złe nie będą mu zagrażać.
Zobacz: