Związki z myślą filozoficzną, literaturą i sztuką Europy na przykładzie dowolnej epoki w literaturze polskiej.

Jaką epokę wybrać?
Tę, którą znasz najlepiej, rzecz jasna. Dokładniej: taką, o której filozofii, sztuce i literaturze możesz powiedzieć najwięcej.

 

Związki literatury polskiej z kulturą Europy

Średniowiecze – pozwoli na „przyłożenie”

Warto zwrócić uwagę na szczupłość naszej epiki rycerskiej w porównaniu z europejską (ale opowieść o Walcerzu Udałym istnieje w Kronice Janka z Czarnkowa).

Renesans pozwoli znaleźć

  • ideały Erazma z Rotterdamu w dziełach Frycza Modrzewskiego,
  • ideologię harmonii i Boskiego ładu w poezji Kochanowskiego.
  • Il Cortegiano Włocha – Castiglione stara się odwzorować nasz Łukasz Górnicki w Dworzaninie polskim.
  • Wzorzec człowieka renesansowego, jakim był da Vinci zagościł i do nas – wszechstronnie wykształceni byli Kochanowski, Frycz-Modrzewski, Sęp-Sarzyński.
  • Jeśli pamiętamy motyw wsi w literaturze polskiej – warto wspomnieć wspaniały obraz Petera Breugla pt. Sianokosy czy Koncert wiejski Giorgione.
  • Renesans nawiązuje do mitologii, do filozofii antyku. Mnóstwo nawiązań tego typu znajdziemy w polskiej literaturze (Kochanowski) i w malarstwie europejskim: Niestałość fortuny Belliniego, Narodziny Wenus Sandro Botticellego itd.

Barok polski

  • czerpie z filozofii europejskiej – tak jak metafizycy angielscy czy hiszpańscy, tak u nas Daniel Naborowski, Sebastian Grabowiecki tworzą poezję przemijania, marnej kondycji ludzkiej, wszechwładnego czasu. Pobrzmiewa w strofach tej poezji filozofia Błażeja Pascala.
  • Moda na dworski flirt, poezję o miłości w stylu Giambattisty Mariniego to z kolei domena naszego Jana Andrzeja Morsztyna.
  • Mówiąc o mistycyzmie hiszpańskim wspomnieć można malarstwo El Greco, które było natchnieniem poetów tego nurtu. Za to sarmatyzm – oraz zjawiska malarskie takie jak portret sarmacki i portret trumienny, to czysto polskie wynalazki.

Oświecenie polskie,

jak i reszta Europy chciwym okiem patrzyło na Francję. A we Francji od XVII wieku kwitł klasycyzm – sztuki Moliera przekładano w Polsce już w wieku XVIII.

  • Niewątpliwie dzieje Europy i Ameryki Północnej wpłynęły na polską myśl polityczną: Konstytucja 3 Maja jest pierwszym takim dokumentem w Europie, ale drugim na świecie (po konstytucji amerykańskiej). Intelektualiści epoki nie mogli oprzeć się wpływom encyklopedystów.
  • Karierę robią bajki La Fontaine’a – u nas z bajek słynie Ignacy Krasicki.
  • Z kolei Rousseau dyktuje reguły sentymentalizmu – u nas wzoruje się na nim Franciszek Karpiński.
  • Europejscy malarze przybywają do Polski: Bacciarelli portretuje króla Stanisława Augusta, Canaletto – pejzaże warszawskie.
  • Literatura oświecenia wraca do antyku – tak zresztą, jak rzeźba i malarstwo europejskie: Boucher (Diana w kąpieli) Canova (Venus i Mars, Hebe).

Romantyzm polski

  • jest epoką specyficzną, ale przecież wpływ Byrona, Goethego oraz niemieckich filozofów (Hegla, Schellinga) na polską literaturę jest bezdyskusyjny. Byron zresztą sławny był w całej Europie – Mickiewicz przetłumaczył nam Giaura. Do dzieł Goethego nawiązuje w Dziadach – zresztą Cierpienia młodego Wertera stały się hitem europejskiej młodzieży tego czasu. Spirytualizm w postrzeganiu świata, kult natury, miłości, wolności – to przyszło z Europy.
  • Delacroix malował Wolność, wiodącą lud na barykady, Rzeź na wyspie Cnios – a Polacy byli szczególnie wrażliwi na kwestię wolności. Na płótnach tego malarza odnajdujemy też klimaty wschodnie np. Śmierć Sarandanapala, a orientalizm nieobcy jest polskim romantykom.
    Delacroix namalował też portret Fryderyka Chopina, o czym warto wspomnieć w trakcie wypowiedzi.

Pozytywizm

  • czerpie z założeń myślicieli: Augusta Comte’a, Hipolita Taine, Herberta Spencera, Johna Stuarta Milla. Największym autorytetem dla czołowych pisarzy polskich był Herbert Spencer, który głosił ewolucjonizm. Inne bardzo popularne w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia dzieło to Historia cywilizacji w Anglii Henry’ego Thomasa Bucklego, tworzące nową koncepcję historii.
  • Poza tym w II połowie XIX w. stolicą Europy był Paryż, bardzo ważny dla Polaków, dla wielu emigrantów stał się bowiem drugą ojczyzną. A Paryż to przecież Balzac, Flaubert. Bardzo szybko tłumaczono i popularyzowano ich powieści w Polsce – Flauberta na przykład rozpowszechniał Antoni Sygietyński.
  • Jest pozytywizm epoką realizmu: w prozie, co przejmują nasi twórcy: Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz.

Młoda Polska

to epoka bogata, różnorodna, wśród licznych zjawisk niesie wszystkie znaczące w Europie nurty i prądy filozofii, sztuki, literatury.

  • Pesymizm Schopenhaurea – w poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza, Leopolda Staffa.
    Wiersze:

    • ­Koniec wieku XIX
    • Nie wierzę w nic
    • Hymn do Nirwany
    • Krzak dzikiej róży
    • W ciemnych Smreczynach
    • Deszcz jesienny

Nastrój, kondycja człowieka – bezradność, beznadziejność, jedyną ucieczką natura, sztuka, nirwana. Życie jest pasmem cierpień, głosił Schopenhauer­, poeci ubierali tę myśl w strofy.

  • Nietzscheański kult woli mocy – choćby w wierszu Kowal Staffa, zresztą twórcy młodopolscy pasjami przekładali dzieła Nietzschego: w ciągu siedmiu lat wydano 14 tomów, a pracowali nad tym, m.in. Wacław Berent i Leopold Staff.
  • Baudelaire – czołowy poeta francuskiego dekadentyzmu był wielkim autorytetem twórców polskich – jednym z tłumaczy był Miriam. Miriam wsławił się też najlepszym tłumaczeniem Statku pijanego Rimbauda, choć ten poeta nie był u nas tak popularny jak np. symboliści.
  • Symbolizm – istnieje nie tylko w poezji (Mallarmé – Kasprowicz, Staff), ale przenika do dramatu. Tu mistrzem stanie się Stanisław Wyspiański… a Wyspiański wiele podróżował. Był wielbicielem muzyki Wagnera, gotyckich katedr i Paryża. W Paryżu zresztą poznaje dzieła współczesnych malarzy, co wpłynie też na jego własną twórczość.
  • Sztuka dla sztuki – hasło i kult sztuki ponad wszystko przeniósł do Polski Stanisław Przybyszewski. Do Krakowa przybył prosto z Berlina – był przyjacielem Augusta Strindberga (autora Panny Julii) i malarza Edvarda Muncha (Krzyk).
  • Naturalizm Emila Zoli i Guy de Maupassanta także i w naszej literaturze znalazł swoje odbicie: w Chłopach Władysława Reymonta, w opowiadaniach Stefana Żeromskiego, w twórczości Gabrieli Zapolskiej.
  • Impresjonizm – dominujący nurt w malarstwie epoki: Monet – Impresja. Wschód słońca, dzieła Paula Gauguina, Renoira, Vincenta van Gogha w inny, nowy sposób utrwalają na płótnie świat. Jest to wrażenie, subiektywne odczucie twórcy. Jest to utrwalenie ulotnej chwili – pejzażu, ruchu tylko w danym momencie. Ta idea przenosi się na literaturę.
    W poezji impresjonistyczne pejzaże, umuzykalnione, ulotne, tworzą Tetmajer i Kasprowicz, w prozie Żeromski, Reymont, w dramacie – Wyspiański.Wiersze do przywołania:
    – Melodia mgieł nocnych
    – Widok ze Świnicy do doliny Wierchcichej Tetmajera
    – Krzak dzikiej róży Kasprowicza
    – Deszcz jesienny Staffa

    Kompozycje powieści:
    – Stefana Żeromskiego: liryzm i subiektywizm narracji, „wysepkowość” scen fabularnych.
    – Opisy pejzaży wiejskich Władysława Reymonta,
    – widowiskowość dramatów Stanisława Wyspiańskiego – mają związek z malarstwem epoki.

Wiek XX

także pozwoli udowodnić związek naszej literatury z kulturą Europy: Za granicą awangarda, kubizm, abstrakcjonizm, surrealizm – u nas teatr Witkacego, poezja awangardowa, proza Brunona, Schulza czy Gombrowicza. Coraz modniejsza psychoanaliza Freuda i jego następców także przekracza granice (w sferach podświadomych poszukuje prawd o człowieku Schulz). Dochodzi nowa gałąź sztuki: film i niewątpliwie wpływa na obraz literatury. Behawioryzm z kolei i „amerykanizację” prozy znajdujemy u Hłaski. Teatr absurdu rozsławiony przez Brechta u nas podejmują Różewicz, Gombrowicz, Mrożek. Związki kultury krajów Europy i USA, i innych kontynentów też są zresztą zrozumiałe – ze względu na rozpowszechnienie i siłę mediów.